. ABZEH DİYALEKTİ’NİN YAZILIŞI
1. Abzeh Diyalekti’nin seslerinin yazılışları, takip eden sayfalarda
gösterilmiştir. Onlardan “ cu, c’u , çu , ju , j’ ” sesleri, bu diyalektin
özel sesleridir.
2. Abzeh Diyalekti’nin “ c , c’ , ç , g , g’ , j , k , q , qh , x , xh ” seslerinin
arkalarında gelen “ kısa u ” sesi “ ui ” grubu ile ve “ yarım u ” sesi bir
“ u ” harfi ile yazılır. Diğer ünsüz seslerinin arkalarında gelen “ uzun u ”
sesi ise, bir “ u ” harfi ile yazılır.
Örnekler:
YERİ : “ u = yarım u ” sesi olarak: “ ui = kısa u ” sesi olarak:
Kelime başında: . . uitin : kıyıda durmak
. ” ” . . uixin : açmak
( c ) arkasında: yecu : içiver . . cuiqha : çürüdü
( c’ ) ” ac’u : tatlı . . c’ui : iyi
( ç ) ” abiçu : eldiven . . çuimpe : çilek
( g ) ” degu : sağır . . gui : kalp, yürek
( g’ ) ” t’eg’u : az, biraz . . yeg’uiqh : yakıştı, uydu
( j ) ” uiju : katı, kalın . . juiqha : eridi, çözüldü
( k ) ” xeku : vatan . . kui : araba
( q ) ” mequ : kuru ot . . quizin : sıkmak
( qh ) ” deqhu : iyi, fevkalade . . qhuimi : kalın
( x ) ” . . . . cxuijh : leğen kemiği
( xh ) ” qhaxhu : oldur; güt . . pxhui : kız evlat
. “ u = uzun u ” sesi olarak:
. . . bzu : kuş
. . . t’u : iki
. . . g’uenur : gidecek olan
3. Abzeh Diyalekti’nde “ u ” harfi; kendi önünde gelen “ c , c’ , ç , j , x ”
harflerinin esas seslerini biraz değiştirerek “ cu , c’u , çu , ju , xu ” ünsüz
seslerini oluşturur.
4. “ j’ ” sesi, “ jh ” serbest ünsüz sesinin sıkılmış bir ünsüz sesidir.
5. Abzeh Diyalekti’nde;
a. Ünsüz harflerin, kalın ünlü harflerin önlerinde ve kelimelerin sonlarında
gelen “g ” harfi; Türkçe’deki “kalın g” ünsüz sesi ile okunur.
b. İnce ünlü harflerin önlerinde gelen “ g ” harfi ise, İngilizce’deki ünsüz
sesi ile, başka bir ifade ile Arapça’nın DJUM harfinin ünsüz sesi ile okunur.
c. Ünsüz harflerin, kalın ünlü harflerin önlerinde ve kelimelerin sonlarında
gelen “ gy ” grubu da; Arapça’nın DJUM harfinin ünsüz sesi ile okunur.
NOT: Adıge Dilbilimci KUBE Şaban, çok doğru bir kararla yukarıda
belirtildiği şekilde “ g ” harfini; ünsüz harflerin ve kalın ünlü harflerin
önlerinde iken Türkçe’deki “kalın g” sesi değerinde ve ince ünlü harflerin
önlerinde iken ise Türkçe’nin “c” harfinin sesi değerinde (başka bir ifade ile
İngilizce’deki sesi değerinde) kullanmıştır. Diyalektlerdeki farklı sesleri nasıl
olursa olsun “ g ” harfini, yukarıda belirtildiği şekilde kullanarak diyalektlerin
ortak olan kelimelerini, aynı biçimlerde yazmamız gerekmektedir.
Yılmaz Özcan
23.12.2014
- 1 -
ADIGECE’NİN SESLERİNİN YAZILIŞLARI
(ABZEH DİYALEKTİ)
SES /
KELİME ANLAMI
a
agu avuç içi
g’ah’ getir
ane yemek masası
daxe güzel
aa
aaxiqh ondan aldılar
qhaase hububat, tahıl
-a
yi-abaqh elini soktu
-aa
yi-aaqh onun vardı
b
be çok
c
ce süt; mermi
ch
cheni huy, karakter
chek’i kumaş
chabe yumuşak
chybqhui dokuz yüz
cu
cue siz
cuiqha çürüdü
yecu içiver
c’
c’aqh alt
c’efaqh altına düştü
c’ale genç, delikanlı
c’enen altı yanmak
c’aqha yapılan, ifâ
c’ex tez, çabuk
c’u
c’uenen takılı kalmak
mac’ue ateş
c’ui iyi
ac’u tatlı
ç
çaqhaw çatlamış olarak
çits’i oğlak
çezu sıra; nöbet
çu
çuimpe çilek
abiçu eldiven
ç’
ç’apse ip, urgan
d
deqhuew iyi olarak
dz
badze sinek
e
meli koyun
ee
eexi ondan alıyor
seeplhiqh ona baktım
-ee
ze-eexi düzeltiyor
f
mafe gün
- 2 -
SES /
KELİME ANLAMI
g
gaz gaz
goç’ yanından ayrılıyor
gu
gui kalp, yürek
degu sağır
ge, gy
gegu oyun; düğün
gyan gömlek
g’
g’ag’uen gelmek
g’eejhen harekete geçmek
g’u
yeg’uiqh yakıştı, uydu
t’eg’u biraz
gh
lhaghew yüksek olarak
ghini barut
h
hane anne
hari evet, öyle
h’
h’ac’e misafir
i
iqhin elinde tutmak
mili buz
-i
s-ix benden al
chi-i var
yi-i onun var
ty-i bizim var
cuy-i sizin var
i
maine anlam
Ysmeiyl İsmail
j
bjini soğan
jh
jhak’e sakal
bjhih’a sonbahar, güz
jhapxh tava
jhaqha pişti
ju
juiqha eridi, çözüldü
uiju katı; kalın
j’
j’ighi ağaç
k
karton karton
kontrol kontrol
ku
kui araba
xeku vatan, yurt
k’
cik’e buzağı
l
li et
- 3 -
SES /
KELİME ANLAMI
lh
lhi kan
l’
l’i adam, erkek
m
mazew ay olarak
n
nap’e göz kapağı
o
one takılı kalıyor
mor şu
-o
ze-owe çarpışıyor
p
pe burun; ön
p’
p’e yatak; yer
q
qabi kabak
qaabze temiz
qu
quizin sıkmak
mequ ot
qh
qha yıl, sene
qhaatxe ilkbahar
qhu
qhuimi kalın
deqhu iyi, fevkalâde
r
perit önder, lider
s
sap toz
t
tin vermek
t’
nat’e alın
ts
tsi yün
ts’
ts’ifi insan
u
t’u iki
dunay dünya
ua
uaqha harman dövme
ue
uetenew açıklamak için
uee
ueexi açıyor
ui
uidan iplik
uy
uyqhaziqh yerinden düşürdü
-ua
zi-uaqhar söyleyen
-ue
ma-ue harman dövüyor
- 4 -
SES /
KELİME ANLAMI
-uee
ze-ueeqhaane susturuyor
-ui
g’i-uileliqh sarktı
-uy
ze-uyqhac’aqh toparladı
-u
c’i-u düğme; üst taraf
c’ue-u ekşi
v
vagon vagon
w
wine ev; bina
we sen
x
xabze töre; kural
xu
cxue-u dizgin
cxuijh leğen keğimi
xh
pxha odun; ahşap
xhu
pxhui kız evlat
qhaxhu güt; oldur
y
yxiqhaw ondan alarak
sy ne gözüm
-y
s-yxirer benden aldığı
y
yaqha zarar
yesiqh yüzdü
yisew içinde oturarak
Adigheey Adıge Ülkesi
z
zi bir
nezi kenar
- 5 -
ABZEH DİYALEKTİ’NİN YAZILIŞINDA
YAPILMASI GEREKEN DÜZELTMELER
1. Abzeh Diyalekti’nde kelime başında gelerek “ la ” şeklinde yazılan
“kısa a ” sesi, latin yazışta bir “ a ” harfi ile yazılarak çevirilmelidir.
Örnekler : laбл = abl, laнэ = ane, IaшIy = ac’u.
2. “ дж ” sesi; latin yazışta, ince ünlü harflerin önlerinde “ g ” harfi ile,
ünsüz harflerin, kalın ünlü harflerin önlerinde ve kelime sonlarında ise
“ gy ” grubu ile yazılarak çevirilmelidir.
3. “ шI ” ve “ чI ” harfleri, sesleri nasıl olursa olsun ikisi de “ c’ ” sıkılmış
harfi ile yazılarak çevirilmelidirler.
4. “ кI ” harfi bulunan kelimeler çevirilerken Kabartay Diyalekti’ndeki
karşılıklarına bakılarak aynı harfin karşılığı olarak “ щI ” yazılanlar
“sıkılmış ş ” sesi olup “ c’ ” sıkılmış harfi ile ve “ кI ” yazılanlar ise
“sıkılmış ç ” sesi olduklarından dolayı “ ç’ ” sıkılmış harfi ile yazılarak
çevirilmelidirler. Ancak “шыкIэ” kelimesi latin yazısına çevirilirken “ кI ”
harfi, “sıkılmış ince k ” sesi olduğundan “ k’ ” sıkılmış harfi ile yazılarak
çevirilmelidir.
Örnekler: кIэкIы = k’ec’i, кIэ = c’e, шыкIэ = cik’e.
5. Kelime başında gelerek “ Io ” şeklinde yazılan ayrılan kısa diftong sesi
ile arkalarında “yarım u ” sesi alabilen ünsüz harflerden sonra gelerek
“ o ” harfi ile yazılan kısa ses gubu, onların gerçek sesi olan “ ue ” grubu
ile yazılarak çevirilmelidir.
6. Kelime içerisinde hece başında gelerek “ Io ” şeklinde yazılan ayrılan
kısa diftong sesi, “ -ue ” grubu ile yazılarak çevirilmelidir. Diyalektler
arasında yazış farklılıklarını çoğaltmak amacıyla, dilbiliminde hiç
bulunmayan “harf tasarrufu” prensibi uydurularak dilin diftonglarının
bozulması, doğru yazış biçimleri değildir.
7. “ Iy ” sesi ile başlayan fiillerin şimdiki zaman üçüncü şahıs çekimlerinde
kelime başında gelerek “ Io ” şeklinde yazılan “ uzun o ” sesi, bir “ o ” harfi
ile yazılarak çevirilmelidir. Buradaki “ uzun o ” sesi, şimdiki zamanın bir
çekim ekidir. Arkalarında “ yarım u ” sesi almayan ünsüz harflerden sonra
gelerek bir “ o ” harfi ile yazılan “ uzun o ” sesi de, latin yazışta, bir “ o ”
harfi ile yazılarak çevirilmelidir.
Örnekler : Ioнэ= one, IoкIыжьы = ok’iji, мoр = mor.
8. Kelime içinde hece başında gelerek “ Io ” şeklinde yazılan “ ayrılan
uzun o ” sesi, “ -o ” ayrılan harfi ile yazılarak çevirilmelidir.
Örnekler : зэIoнэ = ze-one, къыIoлэлы = g’i-oleli, къыIoкIэ = g’iok’e,
зэIoo = ze-owe.
9. Kelime ya da hece başında gelerek, “ o ” harfi ile yazılan ses grubu
“we” şeklinde, “ y ” harfi ile yazılan ses grubu “ wi ” şeklinde ve “ и ”
harfi ile yazılan ses grubu ise “ yi ” şeklinde yazılarak çevirilmelidirler.
Örnekler : oд = wed, o = we, зэIoo = ze-owe, зэoн = zewen, yнэ = wine,
yцы = witsi, иyн = yiwin, иyэн = yiwen, и = yi, къиyн = g’ywin.
10. Adıgece’nin mülkiyet (iyelik) sıfatları ile gösterme sıfatlarının, fiil
çekim ön eklerine benzer şekilde kelimelerin ön ekleri halinde yazılmaları
doğru değildir. Söz konusu sıfatlar, anlam ilgisi kurdukları kelimelerden
ayrı kelimeler olarak yazılmalıdırlar. Ayrıca tekil üçüncü şahsa ait
mülkiyet sıfatı kelimesi ile tekil ve çoğul üçüncü şahıslara ait olan fiil
çekim ön eklerinin sesleri ve yazılışlarının düzeltilmeleri gerekmektedir.
Örnekler: зиyнэ = zy wine, ыхaтэр = yi xater, ыпэ = yi pe, ышIaгъ =
yi c’aqh, ыкъoр = yi quer, якъэхъукIэр = ya g’axhuik’er, ayнэ = ha
wine, тихaтэ = ty xate, ыублэгъaгъ = yiwibleqhaaqh, aгъэхьaзыры
= yaqhah’aziri, aщыщэу = yachichew.
11. “ ж , жъ , ш , щ ” harfleri bulunan kelimeler latin yazışa çevirilirken
Kabartay Diyalekti’ndeki karşılıklarına bakılarak orada, “ ж ” şeklinde
yazılanlar “ j ” harfi ile, “ жъ” şeklinde yazılanlar “ jh ” birleşik harfi ile,
“ ш ” şeklinde yazılanlar “ c ” harfi ile ve “ щ ” şeklinde yazılanlar ise
“ ch ” birleşik harfi ile yazılarak çevirilmelidirler.
12. “ ж ” harfi ile yazılmakta olan “ orta kalınlıktaki j ” sesini, Adıge
Transkripsiyonu’nda “ jw ” birleşik harfi ile ve “ ш ” harfi ile yazılmakta
olan “ orta kalınlıktaki ş ” sesini ise, Adıge Transkripsiyonu’nda “ cw ”
birleşik harfi ile yazılarak gösterilmelidir. 23.12.2014
Yılmaz ÖZCAN
- 6 -
