ZANZİBAR, Hint okyanusu'nda mercan adası, Afrika kıtasına 36 km uzaklıkta; 1 658 km2; 310 000 nüf. Merkezi Zanzibar.

• COĞRAFYA. Kıyıları alçak ve bataklık olan adayı bir tepeler zinciri (en yüksek doruğu 216 m) boydan boya aşar. Sıcak ve nemli iklim kıyı ovalarında pirinç tarımının, başka yerlerdeyse hindistancevizi yetiştiriciliğinin (balıkçılıkla birlikte ada ekonomisinin temelini oluşturur) gelişmesine olanak vermektedir —Zanzibar adaları ve Pemba Tanzaniya’nın adalar bölümünü (2 642 km2; 560 000 nüf.), Araplar'ın (°/o 7), Hintliler’in (°/o 4) ve Zencilerle melezlerin (toplam °/o 90) yaşadığı eski Zanzibar dev- leti'rıi oluşturur.

• TARİH. Antikçağ’da ve Ortaçağda Araplar’ın ve iranlılar'ın uğradıkları bu adada, IX.-X. yy.’dan beri Araplar ve daha çok Bantu Zencler (bunlar kisvahili konuşurlar) otururlar. Adanın en gönençli zamanı, o dönemde önemi Kilva'nınkine hiç de eşit olmamakla birlikte, XII.-XIII. yy.'lar- dır. Çiftçi ve balıkçı olan Zanzibarlılar Güney-batı Asya ve Güney Arabistan’la çok uzaktan önemli çapta ticaret yaparlardı. Portekizliler burasını Doğu Afrika’ daki egemenliklerinin merkezi yaptılar (1503-1730).
XIX. yy.’ın başında, kıyının hükümdarı olan Maskat imamı (1804-1856) Sait bin Sultan, Zanzibar'ı işgal edip (1830) başkentini oraya taşıdı (1832) ve Mombasa ile Kilva da içinde olmak üzere bütün kıyı kentlerine iktidarını zorla kabul ettirdi. Zanzibar kısa zamanda en büyük ticari merkez oldu, oysa kurulan karanfil üretim işletmeleri bir avuç büyük arap ailesinin elindeydi ve işçi olarak köleler çalıştırılıyordu. 1847’de fiyatlar korkunç bir düşüş gösterince işletmeciler hindistancevizi üretimini geliştirdiler. Sait bin Sultan’ın ölümünde oğlu Macit, Zanzibar sultanı oldu, iç bölümlerde ticaret, özellikle fildişi ve köle ticareti gelişti. (-» TANZANİYA.) Yerli cemaat para babalarının ve yerel etkinlikleri önemli ölçüde geliştiren kapitalist burjuvazinin aracılığıyla önemli bir rol oynadı.

1850'den sonra alman tacirler çıkageldi. İngiltere konsolosu sir John Kirk 1864’ ten başlayarak önce Macit üzerinde, sonra onun yerini alan kardeşi Bargaş üzerinde güçlü bir etki kurdu; ama Ingiltere o zamanlar her türlü siyasi müdahaleye karşıydı. 1873'te Bargaş köle ticaretine son verilmesini onayladı ve içeriye doğru giden ana yol boyunca garnizonlar yerleştirdi.

Deutsche Ost Afrika Gesellschaft’ın temsilcisi Cari Peters, içteki şeflerle birçok pro- tektora anlaşmaları yaptı (1884-85). Bir ingiliz-alman çatışmasından sakınmak için sultanın kıta üzerindeki mülkü Deutsche Ost Afrika Gesellschaft (Tanganyika) ile British East Africa Company (Kenya) [1 kasım 1886 anlaşması] ve İtalya (Somali, 1889) arasına nüfuz bölgelerine ayrıldı. Zanzibar ve Pemba adaları, Delgado burnu ile Tana’nin ağzı arasında kalan kıyı ve birkaç kıyı limanı (Kismayu, Mogadiscio, vb.) ve bunların gerisindeki 10 millik alandan ibaret kalan sultanlık, sonunda kıta üzerindeki bu kıyı topraklarını İngiliz (1887) ve alman (1888) şirketlerine kiralamak zorunda kaldı. Yalnız adalar kendi otoritesi altında kaldığından sultan da Büyük Britanya'nın protektorasını kabullendi (4 kasım 1890); Büyük Britanya protektora hakkını, kıta kıyı bölgesine ve Helgoland’a karşılık ödün olarak Almanya'ya bıraktı. Suahili-Arap muhalefeti 1888-89'da Abu- şiri'nin yönetiminde şiddetli, ancak kısa bir ayaklanmayla ortaya çıktı.

Bununla birlikte, tarım işletmelerinde işçilik yapmak üzere büyük Svahili göçü ortaya çıktı: daha 1888’de sayıları 45 000 Arap ve 18 000 Asyalı'ya karşılık 50 000’e ulaştı. 1897’de kölelik tümüyle kaldırıldı. Halkın çok sevdiği sultan Halife bin Ha- rud 1911’den 1961’e kadar hüküm sürdü. Büyük Britanya 1960’ta Zanzibar'a özerk bir rejim tanıdı ve 1963'te Commonvvealth bünyesinde bağımsızlık ilan edildi; ancak toplumsal durum kilitlenmiş durumdaydı, ekonomik ilişkilerle çapraşık ırk etmenleri olduğu gibi duruyordu.
Sultanın desteklediği arap partisi Zan: zibar Nationalist Party, Şeyh Muhammet Şamte Hamadi’nin kurduğu muhafazakâr hükümette Pemba People's Party ile ortaklaştı. Zencilerin sözcüsü olarak Parlamentoda azınlığı, ama ülkede çoğunluğu temsil eden (temmuz 1963’te oyların °/o 54'ü) ve Şeyh Karume tarafından yönetilen Afro Shirazi Party muhalefeti oluşturuyordu. Uganda kökenli ve mesihçi John Okello hoşnutsuzluğa katalizör oluyordu. C. M. Babu’nun yönettiği Umma partisi ise sol arap muhalefeti ile birkaç afrikalı muhalif grubu bir araya getiriyordu. Bir ayaklanma sonucu sultan Halife ve Başbakanı adadan kovuldu. Köleliğin intikamı olarak girişilen arap kıyımı birkaç hafta içinde 8 000 can aldı. Umma hakem rolü oynamaya çalıştı, Kübalılarla Çinliler'i yardıma çağırdı. Okello'dan kurtulan ve Nyerere tarafından resmen desteklenen Karume bir İngiliz müdahalesinden kork- tuysa da müdahale olmadı. Tek gerçek güç olan Darüsselam hükümeti 22 nisan 1964’te Tanganyika ile birleşmeyi sağladı, yeni birleşik devlet 30 ekimde Tanzaniya* adını aldı, Karume Cumhurbaşkanı yardımcısı oldu.