ZEUS. Yun. mit. Eski Yunanlıların en büyük tanrısı, Kronos ile Rf sa'nın oğlu. Çizgisel B yazılı tabletlerde de sözü edilen, kesinlikle hint-avrupa törenli Zeus kültü tüm hellen kavimlerinde görülür; kaynağını büyük bir olasılıkla Girit, Dodone ya da Arkadhia'dan (Lykeos dağı) alır, ilk Zeus'un atmosfer olaylarının, özellikle de parlaklığı, fırtınaları ve yağmurlarıyla göğün simgesi olduğu sanılır. Günlük yaşamlarında Atinalılar yağmurdan hep Zeus'u sorumlu tutarlardı. Öte yandan, sigis’i taşıyan Yıldırım tanrısı Zeus, şimşeklerin çakıp söndüğü ıssız dorukların da (İthome, Lykeos, Tayghetos, Hymettos, Pelion, Aynaroz, Pangaion, ida, Olympos dağlan) tanrısıydı. Denizciler ondan, tıpkı Poseidon’dan korktukları gibi korkarlardı. Evrenin Kronos'tan sonra gelen efendisi olduğu için, yeraltı dünyası da onun yabancısı değildi ve çoğu zaman Hades ile bir tutulurdu. Aileleri, atina fratrilerini, siyasal meclisleri, pazar yerlerini, siteleri (Zeus Polieus) ve hellen topluluğunu (Zeus Parıhellenios) gözeten Zeus, insan topluluklarının koruyucu tanrısıydı.

Ayrıca güç durumdaki savaşçılara yardım eden ve savaşlar kazandıran kurtarıcı (Soter) tanrıydı. Bütün bunlardan başka Zeus bir adalet tanrısıydı: çoğunlukla "iyiliksever" (Meilikhios) adıyla anılır ve pişmanlık duyan günahkârlar ona yakartrlardı. Ancak Zeus, suçluları ve tehlikeli bir biçimde sivrilen kahramanlan (Prometheus) cezalandırırdı. Mutlak olarak her şeye kadir değildi, kaderin yasalarına boyun eğerdi. Bununla birlikte Hellenistik ve Roma dönemlerinde, Zeus'ta da, onunla bir tutulan jupiter ile Serapis’tede, filozoflar arasında yaygın olan tek tanrıcılık eğilimlerini açıklamaya yetecek her şey bulunmuştur.

Mitoloji Zeus’un yaşam öyküsünü ayrıntılı bir biçimde ele alır. Kronos bütün çocuklarını yutmaya kalkıştığı zaman Zeus'u annesi kurtarmıştı. Girit’e saklandı ve keçi Amaltheia’nın sütüyle beslendi. Daha sonra Kronos'u tahtından indirip yerine geçti ve Olympos'a yerleşti, Titanlar'a ve devlere karşı Olympos’u savundu. Metis,Themis, Demeter, Mnemosyne, Aphrodite, Leto ve nihayet kız kardeşi Hera ile evlendi. Hera, sık sık hayvan kılığına girerek kadınları baştan çıkaran ve sayısız serüvenlere girişen (Alkmene, Danae, Europe, Leda vb.) kocasını kıskanıyordu. Tanrının Yunanistan'da en çok saygı gösterilen tapınağı Dodone'dedir (Epeiros). Arkadhia ve Messinia'da da Zeus’a, Lykeos ve ithome dağlarındaki eski tapınaklarda tapılıyordu.

Büyük önem kazanan Olympia tapınağı’nda ise her beş yılda bir ünlü oyunlar düzenlenirdi. Atina’da, Akropolis'in G.’inde bir Zeus tapınağı vardı. Atti- ke'deki başlıca şenlikleri buphonia (boğa kurban edilmesi), oyunlarla yapılan otympieia ve diasia’ydı

R—ikonogr. Başlangıçta Zeus kültü aerolitlere bağlıydı. Yeraltı tanrıları döneminde Zeus bazen yılan biçiminde temsil edilirdi. Zeus’un canlandırdığı başlıca yapıtlar şunlardır: tanrıyı zırhlı başlık giymiş olarak gösteren daidalos dönemine ait küçük bir bronz heykel (Olympia); yine Olympia'da ele geçen arkaik dönemden kalma bronz bir baş; Korfu alınlığında devlerle savaşan Zeus; Dodone’de ortaya çıkarılan bronz heykelcik yıldırımlı Zeus. Pheidias’ın Olympia'daki büyük tapınak için yarattığı Zeus tipi uzun süre sanatçıları etkiledi. Bu, tanrıyı, tahtına oturmuş olarak, bir elinde zafer, öbür elinde asasıyla gösteren dev bir krizelefantin heykeldi. Heykel ancak bazı sikkeler ve belki de bazı antik parçalar (Boston ve Kyrene’deki başlar ve Kyrene’de ortaya çıkarılan dev Zeus heykeli [IV. yy.]) yoluyla tanınmaktadır. Zeus ayrıca Atina Akropolis’indeki arkaik alınlıkta, Sifnoslular'ın Delphoi'de yaptırdıkları hazine binasının frizinde, Oympia tapınağı’nın D. alınlığında, Parthenon'un D. alınlığında (bugün kaybolmuştur) ve frizinde, Theseion'da, Selinus (Zeus ile Hera) ve Bologna'daki (Zeus ile Hebe) alçakkabartmalarda temsil edilmiştir. Zeus, Devlerin savaşı, Athena'nın doğuşu ya da tanrının Alkmene, Semele ya da Danae ile olan aşk serüvenlerini ele alan resimli vazolarda da görülür. Sakallı ve ihtişamlı Zeus tipi, latin tanrısı iupiter'e (dev boyutlu Otricoli büstü, Vatikan) esin kaynağı oldu.

Zeus sunağı, Bergama'da Hellenistik dönem mimarlığının en görkemli anıtlarından biri; Bergama kralı Eumenes II (İ.Ö. 197-159) tarafından, Galatlar'a karşı kazanılan zafer anısına yaptırılmıştı. Zeus ve Athena'ya adanan sunak, Athenatapınağı’ nın G.’indeki teras üzerine, geniş bir alanın ortasına herhangi bir tapınakla bağlantısı olmadan kurulmuştur. Günümüze ancak temelleri ulaşabilen anıt, Cari Humann’ın girişimleriyle 1878'de başlatılan kazılar sonucu, Osmanlı devletinin de izniyle sökülerek Berlin’e götürülmüş ye özel bir salonda yeniden kurulmuştur. Üç basamaklı bir podyum üzerindeki mermer sunak üç yandan, at nalı biçiminde, sütunlu galerilerle çevriliydi. Kaideyi süsleyen, yüksek kabartma friz hellenistik heykelciliğinin ve Bergama heykelcilik okulunun en başarılı örneğini oluşturur. 120 m uzunluğunda, 230 m yüksekliğindeki frizde gigantomakhia (tanrılar ve devler savaşı) işlenmiştir ve kabartmalarda tüm yunan tanrı ve tanrıçaları yer alır. Sütunlu galerinin iç duvarlarında Bergama krallığı’ hin atası sayılan Telephos'un öyküsü betimlenmiştir. Bu sunak daha sonra Roma’ da Augustus tarafından yaptırılan Arapa- cis anıtı'na örnek olmuştur.