ZIRH a. (fars. söze ).
1. Eskiden savaşlarda kesici, batıcı silahlardan korunmak için giyilen, demir ve telden yapılmış gömlek, miğfer, kolçak vb.'den oluşan savunma silahları bütünü. (Bk. ansikl. böl. Sil.)
2. Savaş gemilerinin ve kimi savaş araçlarının gelen mermilerden etkilenmesini önlemek için dışlarına kaplanan çelik levha. (Bk. ansikl. böl. Ask.)
3. Ed. Dış etkilerden, saldırılardan korunmak için yapılan hazırlık, alınan tutum: Gelebilecek eleştirilere karşı zırh kuşanmak.

—Esk. Zırh-baf, zırh ören; zırhçı.-1| Zırh -came, zırhtan elbise, zırhla kaplanmış giysi. || Zırh-dar, zırh-puş, zırhlı, zırh giymiş. || Zırh-duz, zırh halkalarını yapan kimse; zırhı delen ok. || Zırh-kaba, zırh. || Zırh kürle, kısa zırh. \\Zırhveş, zırh gibi: "Bu cismûm zahm-ı İtrinden zırh-veş göz göz olmuştur" (Vasfi, XVI. yy.).

—Elektrotekn. Kablo zırhı, bir elektrik kablosunu, mekanik dış etkilere karşı korumayı sağlayan metal kılıf.

-Esk. sil. Zırh eteği, zırh gömleğin zincir halkalardan örülmüş, baldırları kesici ve dılıci silahlardan koruyan alt bölümü. || Zırh önü bağlama elemanı, zırh gömleğin önünü kapatan, perçinlerle takviye plakasına tutturulmuş, çengel ve yuvadan oluşan kilit düzeneği. || Zırh yakası, zırh gömleğin boynu koruyan, zincir halkalardan örülmüş ya da metal levhalardan oluşan parçası. || Sağrı zırhı, yakın dövüşte hayvanın sağrısını silah darbelerinden koruyan parça. (Demirden yapılmış dikdörtgen levhaların, zincir halkalarla birbirine tutturul- masından meydana gelir.)

—istihke. Tahkimatların en önemli kısımlarını koruyan ve 1875'ten beri kullanılan metal yapı. (Bk. ansikl. böl.)

—Metalürj, Bir yüksekfırında, tüyer kuşağının karşısında bulunan hazne çeperi; bu çeperi meydana getiren ya da bu çeperin üzerine kaplanan dökme demirden hazırlanmış levha. || Zırh levhası, bileşimin de % 0,2-0,4 karbon, % 1,3-5 krom, % 1,5-3,5 nikel, °/o 0,1-0,5 molibden bulunan, tank ve savaş gemisi yapımında kullanılan alaşım çeliği.

—Nük. müh. Bir ışıma kaynağıyla korunacak bölge arasına yerleştirilen toruma düzeneği. (Daha basit düzenekler için ekran sözcüğü de kullanılır; bir reaktör çevresinde biyolojik ya da ısıl korumayı sağlayanlar için ise kalkan sözcüğü yeğlenir.)

—Pedol. Demir, alümin, hatta manganez birbuçutoksitlerin birikimi sonucu oluşan, çok sertleşmiş yüzeysel oluşum. (Bk. ansikl. böl.)

—Psikan Karakter zırhı, nevrozlu karakterde, benin bir savunma mekanizması olarak ortaya çıkan özelliklerin tümü. || Kas zırhı, karakter zırhının fizyolojik alandaki eşdeğerlisi. (Reich’ın düşüncesinin, karakter incelemesinden bitkisel tedavi ve biyoenerjiye doğru evrilmesi, bu kaymaya yol açtı.)

—Sil. Zırh delici -» ZIRH DELİCİ’ MERMİ.

—Zool. Birçok hayvan öbeğinde dış iskeletin öndeki öğelerine verilen ad: kabuklularda başlıgöğüs, böceklerde tergit, sümüklüböceklerde ilkel kavkı, bazı kurbağalarda boynuzsu ense levhaları vb || Fosil "zırhlıbalıklar", kınkanatlılar, tatu vb. gibi bazı hayvanların sert örteneğine verilen
ad.

♦ sıf. Demirden, çelik telden yapılmış ve koruyucu işlevi olan.

—Esk. sil. Zırh eldiven, savaşçının ellerini kesici ve delici silahlara karşı koruyan, zincirden örülmüş, torba biçiminde eldiven. || Zırh gömlek, bedeni kesici ve delici silahlardan koruyan, zincir halkalardan örülmüş uzun gömlek.

—ANSİKL. Ask. Zırh, taşıtları, topları, gemileri, uçakları, bazı helikopterleri ve eskiden kara tahkimatlarını, çeşitli mermilerin etkilerine karşı korumak amacıyla kullanılan ve araştırma ve denemeler sonunda belirlenmiş bir profili olan, yapı ve kalınlık açısındag güçlendirilmiş alüminyum (bir ya da birçok kalınlıkta) ya da çelikten (alaşımlı ya da alaşımsız) bir kaplama maddesidir. En çok kullanılan zırh, krom, nikel ve tungsten gibi diğer madenlerle alaşımlı ya da alaşımsız su verilmiş çeliktendir. Kimyasal olarak işlenmiş kalın cam da, makineli tüfek mermilerine karşı etkili bir koruma sağlar.
Eski gemilerde kum torbaları ya da zincirlerle sınırlanan korunma, XIX. yy.'ın ikinci yarısından bu yana çelik levhalardan oluşan gemi zırhıyla sağlanır; zırhlı ya da kruvazör deyince akla gelen de bu zırhtır. ikinci Dünya savaşı öncesinde zırh büyük gemilerde, makineleri ve geminin hayati bir önem taşıyan bölümlerini topçu atışlarından ve uçak bombalarından to- rumaya yönelik bir ya da birçok 130-170 mm'lik köprüden, kulelerden ve blockha- us koruma sisteminden ve 200-400 mm'lik bir zırh çemberinden meydana geliyordu. Amerikan ağır uçak gemilerinin köprüleri dışında zırh, modern gemilerde yavaş yavaş ortadan kalkmaktadır.
Uçak ve helikopter zırhları, yüzey ve kalınlık bakımından gemi zırhlarından daha zayıftır. Bu zırhlar, pilot mahalli ve kabinini, yakıt depolarını, topların ve cephanenin bulunduğu yeri korumak için yapılmıştır. Rus saldırı uçağı İL-2 Stormovik (1941-1945) ve amerikan çift reaktörlü saldırı uçağı Fairchild A-10 Thunderbolt ll'nin (1972) zırhları, tümüyle özeldir. İkinci Dünya savaşı sırasında japon uçaklarının ağır kayıplar vermesinin (1941-1945) başlıca nedeni, zırhlı bir korumadan yoksun olmalarıydı.
Tank ve diğer taşıtların zırhları, 1917- 1918 yapımı transız ve İngiliz tanklarından (keskin açılı ve eğimsiz düz yüzeyli, kalınlığı az 8-17 mm, kabaca dövülmüş çelik levhalardan oluşuyordu) bu yana çok gelişmiştir, ikinci Dünya savaşı'ndaki ilk kuşak tanklarında kulelerin ve özellikle ön bölümlerin ortalama zırh kalınlığı en fazla 30-40 mm idi. Rus yapısı T-34’ün öncüsü olduğu bir sonraki kuşağın, genellikle basık bir dış görünüşü, akıcı ve yuvarlaklaştırılmış hatları, tek bir parçadan dökülmüş kasa ve kulesi vardır, ikinci Dünya savaşı’nın en ağır tankı Tiger II, en çok 185 mm'lik bir zırha sahipti. Tankların kule ve kasalarının dış görünüşü çok önemlidir; çünkü tankın dış yüzü ne kadar eğimli ve yuvarlak dursa, delici ve çukur imla haklı mermilerin girme gücü o kadar az olur. Günümüzde, paralel tabakalardan oluşan karma zırhlar, klasik zırhların yerini almaktadır. Bunlar, madeni özellikleri ayrı olabilen ve bazı durumlarda az yanıcı motorin ile dolu bir soğurma bölgesini içeren, birçok madeni levhanm üst- üste getirilmesiyle oluşturulan zırhlardır. Maliyet fiyatının sürekli artışı, yapımı daha masraflı ve zor olan çelikten döküm kulelerin yerini mekanik kaynaklı kulelerin almasına neden olmuştur. Fakat bu zırhların hiçbiri, günümüzde kullanılan ve çok düşük mesafeden, 300 mm’den daha kalın sacı delebilen mermilere dayanamaz. Buna karşın, çukur imla haklarının füzyon etkisini ortadan kaldıran hafif alaşım ve seramik kaplı 2 çelik levhadan oluşan yeni bir zırh olan İngiliz yapısı Chobham Ar- mour’a karşı, çukur imla hakları tamamıyla etkisiz kalır.
Diğer savaş araçları (zırhlı personel taşıyıcıları ve keşif araçları) daha az korunmalıdır. Brezilya yapısı, iırhlı personel taşıyıcı EE-11 Urutu’nun, haddeden geçirilerek birleştirilmiş ve termik bir işlemden geçirilmiş farklı sertlikte iki kat çelik levhalarla zırhlanmış bir kasası bulunur. Dış tabaka içtekinden daha sert ve kırılmaya karşı daha dayanıklıdır. Alüminyum zırhlar üzerinde araştırmalar ABD’de 1955’e doğru başladı. Hafif keşif tankı Alvis Scorpion, zırhlı keşif aracı Daimler Fox (Büyük Britanya) ve amerikan yapısı zırhlı personel taşıyıcı M-113 gibi çok yaygın bazı araçların, ağırlıklarının azalmasına olanak veren, alüminyum zırhları vardır. Bu zırhların cm2'de yoğunluğu, ilk hızı yüksek, sert çekirdekli ve küçük çaplı mermilerin vurması dışında, eşit bir dayanıklılığa karşın, klasik çelik zırhlarınkinden daha düşüktür. Alüminyum zırhlar, çelik zırhlara oranla üç kat daha kalın olmak zorundadır, fakat, buna karşın dokuz kat daha sağlamdırlar. Yine de bu zırhlar, çeliğin daha etkili olduğu savaş tankları için pek uygun değildir.
başlığın parçaları
1. Tepelik;
2. Alınlık;
3. Göz boşluğu;
4. Burun siperliği;
5. Hava delikleri;
6. Çenelik;
7. Boğazlık;
8. Perçin;

—istihkc. Savaş gemilerinin en önemli parçalarını (bataryalar vb.), daha sonra da tahkimatların en önemli kısımlarını (toplar, gözetleme kuleleri) yivli topların (1859-60) yıkıcı etkilerinden korumak üzere XIX. yy.'da metal zırhların icat edilmesi metalürjideki ilerlemeler sayesinde mümkün oldu. Geliştirilen tekniğe bağlı olarak, kullanılan metaller, sırasıyla, haddelenmiş demir, dökme demir (Gruson yöntemi), karma metal ve son olarak da, içinde nikel-krom bulunan özel çeliklerdir Zırhların bir bölümü (zırhlanmış kazamatlar vb.) sabit, bir bölümü (dönen kuleler vb.) hareketlidir.

—Pedol. Tropikal kuşağın en yaygın top- rakoluşum süreçlerinden birinin sonucu olan zırh, bazların ve silisin profil dışına çıkmasına bağlı olabileceği gibi, çeşitli kökenlerden (kolüvyonlar, alüvyonlar) gevşek bir malzemenin eğik yıkanmayla bir- buçukoksit bakımından zenginleşmesi sonucu bir süreç sonunda da görülebilir. Kurak mevsimde su kaybı derinliklerde demir ve alümin tuzlarının çökelmesine yol açar. Ancak gevşek üst katların temizlenmesi sonucu doyma katı ortaya çıkar ve sertleşir.

—Sil. Bazen gösterişli bir biçimde işlenmiş deri, metal ya da çelik halka ya da levhalardan yapılan zırh, XVII. yy.’ın başına kadar silahların gelişimine bağlı olarak yeni parçalarla daha da kuSursuzlaştırıldı; ancak bu parçaların ağırlığı artırarak etkinliği azalttığı ve taktikte değişiklik gerektirdiği göz önüne alınarak zırh zamanla hafifletildi. 1914'te hâlâ zırh giyen süvariler vardı; başlıksa bugün de kullanılmaktadır. Zırhlı araçlardaysa ortak bir zırh donanımı vardır.
Boy zırhı Batı'da yaklaşık iki yüzyıl (XV. ve XVI. yy.) kullanıldı. Bu zırh büyük bir ustalıkla birbirine eklenmiş yüz dolayında parçadan oluşur: başı örten tolga; boğazı koruyan çenelik, omuzluk tepeliği; kolu örten kolçak ve zırh eldiveni; göğsü koruyan göğüslük; karnı ve kalçaları örten etek; bacakları koruyan kalçalık, dizlik, bacaktık ve ayaklık.
Eski Türkler'de çokal, çukal, savut gibi adlarla anılan zırh takımı, miğfer, zırh gömlek, göbeklik, kolçak, zırh eldiven, dizçek gibi parçalardan oluşur. Mısır memluk zırhları yuvarlak ya da yassı demir halkalı ve örmeydi. Ayrıca önü, kol altları ve sırtı çelik levhalarla güçlendirilmişti. Kollar ve dizler çelik kolçak ve dizçek- lerle korunuyordu. Bu tür zincir-örme zırhlar, Avrupa'nın tümüyle çelikten yapılmış, ağır zırhlarından daha kullanılışlı ve hafifti. İran zırhları da genellikle zincir-örme biçimindeydi; göğüs ve sırt büyük, yuvarlak, çelik levhalarla korunuyordu. Türk ve memluk zırhlarına benzeyen bu örneklerin yanı sıra çar ayine denilen, dört çelik levhadan meydana gelen İran zırhları vardı. Bunlarda göğsü, sırtı ve kol altlarını kaplayan dört parça metal levha, kayışlarla birbirine ve bedene bağlanıyordu.
XV. -XVI. yy. memluk zırhlarıyla büyük benzerlik gösteren osmanlı zırhları da zincir-örme biçimindeydi. Bunların önü, kol altları ve sırtı, uzun, çelik levhalarla desteklenmişti. Ayrıca dirsekle bilek arasına kolçaklar tutturulmuştu (bu kolçakların dönemlerinin motif ve yazılarıyla süslü güzel örnekleri vardır). XVII. yy.dan sonra daha çok tümüyle zincir örgülü, hafif zırhlar yaygınlaşmıştır. Padişahlar ve paşalar gümüş ve altın kakmalarla süslü, üzerlerine Kuran'dan ayetler yazılmış zırhlar giyerlerdi. Zırhların vücudu zedelememesi için de, zırhın altına pamukludan, kalınca gömlekler giyilirdi. Bunların ketenden ve ipekten yapılmış olanları da vardı ve üzerlerine koruyucu olarak ayetler, dualar yazılmıştı.
Hayvanları kesici ve delici silah darbelerinden koruyan zırh takımları alın zırhı (bunlar yekpare ya da parçalıydı), boyunluk ya da boyun kalkanı, göğüs ve sağrı zırhları gibi parçalardan oluşuyordu.