ZIRHLI sıf. Zırh kuşanmış bir kimse ya da zırh kaplanmış bir araç için kullanılır; Zırhlı süvari. Zırhlı kule

—Ask. Zırhlı araç, bir zırhla kaplı, kısmen silahla donatılmış ve özdevimli savaş aracı. (Tekerlekli, tırtıllı ya da yarı tırtıllı olabilir.) [Bk. ansikl. böl.) || Zırhlı birlik, tanklardan, zırhlı keşif ya da emniyet birliklerinden oluşan ve kara muharebesi için donatılıp yetiştirilmiş, çeşitli sınıflardan karmaşık bir birlik. (Bu birlik, kara kuvvetleri havacılık birlikleri, esnek ve süratli bir muharebe şebekesi, seyyar bir lojistik sistemi ile desteklenir. Görevi, düşman kuvvetlerinı taarruzla dağıtmak, öteki birlikler için gerekli keşfi, emniyeti ve tanksavar savunmasını hazırlamaktır.) || Zırhlı keşif birliği, muharebe harekâtı sırasında düşmanın keşif harekâtına karşı koyup güvenliği sağlamak görevini üstlenen hafif ve oynak keşif birliği. || Zırhlı muharebe grubu, bir ya da daha çok tank, zırhlı piyade ve Zırhlı keşif taburlarının komuta ve denetimini sağlamak amacıyla bir kolordu kuruluşuna verilmiş birlik. || Zırhlı otomobil, bir top ya da makineli tüfekle donatılmış, tekerlekli (bazen tırtıllı) hızlı zırhlı araç. (Bk. an- sikl. böl.) || Zırhlı personel taşıyıcı, tam tırtıllı, sınırlı olarak zırhlandırılmış, akımı (debisi) düşük ırmaklar ile küçük göllerde, engebeli arazide hareket etme yeteneğine sahip, havadan paraşütle atılabilen,personel ve yük taşımak amacıyla kullanılan araç. || Zırhlı piyade, düşmana ateş ve manevrayla yaklaşarak imha etmek, düşman hücumunu yakın muharebeylepüs- kürtmek ve tanklara destek sağlamak amâfcıyla kurulmuş birlik. (Zırhlı muharebe araçlarıyla oluşturulur.) || Zırhlı topçu, zırhlı birliklerdeki kısmen zırhlandırılmış, kundağı motorlu topçu birliği. || Zırhlı tümen, çeşitli zırhlı ve makineli piyade ve destek birliklerinden oluşan büyük zırhlı birlik.

—Elektrotekn. Sargıları çevreleyen bir ya da birkaç dış büküm taşıyan bir elektrik devresine sahip bir elektrik makinesi (transformatör, üreteç, motor, elektromıknatıs) için kullanılır. || Zırhlı kablo, bir zırhla donatılmış yalıtkan kablo.

—Zool. Bir zırhla kaplı hayvan için kullanılır.

♦ a. Ask. denize. Hayati noktaları kalın zırhlarla korunmuş, güçlü top bataryaları bulunan, genellikle büyük tonajlı, açık deniz gemisi. (Bk. ansikl. böl.)

—ANSİKL. Ask. • Zırhlı araç. XX. yy.'ın başında otomobil üzerine silah monte etme fikri doğdu: silah ve araç hafif bir zırhla korunuyordu. Böylece ilk zırhlı araç ortaya çıktı. O zamandan bu yana, teknik ilerlemeler ve kullanım öğretileri zırhlı araçların daha da gelişmesini ve tüm sınıflara yayılmasını sağladı. 1980 yılı itibariyle bilinen zırhlı araçlar şunlardır: zırhlı keşif araçları, tanklar (savaş tankları, avcı tankları, füzeatar tanklar vb.) ve bunların benzerleri (özdevimli toplar, köprü kurucu tanklar, onarım tankları vb.); küçük tırtıllı araçlar, özellikle amfibi harekâtları için yapılmış araçlar; piyade ve istihkâm destek araçları, ileri hat zırhlı araçları, istihkâm savaş araçları, piyade savaş araçları ve zırhlı personel taşıyıcıları.

—Ask. tar. Birinci Dünya savaşı'nda İngiliz ve fransız ordularında, savaş alanında hareket edebilen, tel örgüleri ezerek geçebilen ve piyadenin yaklaşmasını engelleyen, makineli tüfek yuvalarını imha eden ilk tanklar kullanılmaya başladı. Tanklar alman cephesini çökerten ve 1918'de Müttefiklerin zafer kazanmasını sağlayan başlıca silah oldu. Haziran 1917'den itibaren, İngiliz komutanlığı, general H. J. Elles'in komutasında Royal Tank Corps adı altında yeni bir sınıf oluşturdu. Savaş bittiğinde Ingilizler’in yaklaşık 600, Fransızların ise 4 000 kadar tankı vardı. Buna karşın Almanlar bu yeni araca pek önem vermediler. 1918 sonrasında, Müttefikler tarafında iki görüş karşı karşıya geldi. Özellikle Büyük Britanya'da (John Fuller, G. Martel, Liddell Hart) ve Fransa'da (J. Doumenc), birinci görüşü destekleyenler general Es- tienne’in şu görüşüne dayanıyorlardı: "savaş, tanklar savaşıyla başlayacak [...], çok hareketli ve motorlu kundaklarla donanmış topçuların desteğinde bulunan hızlı tanklar, motosikletler ve zırhlı araçlar tank yığınlarına yol gösterecekler..." De Gaulle' ün kfers TarmĞe de metler (Muvazzaf orduya doğru) [1934] adlı kitabında yeniden ele alacağı bu düşünceler, Guderian'ın Achtung! Panzer (Tanklara dikkat!) [1937] adlı kitabında kuramını yaptığı ve Panzer- divisionen'iyle (Panzer tümeni) 1939-40’ta uygulayacağı öğretinin temelini oluşturur. Buna karşılık öbür görüş, birlikte harekâta katılan tankların düşman mevzilerine girmesi gerektiğini kabul etmekle birlikte, tankları kesin olarak piyadeye bağlar.

Versailles antlaşmasıyla tank imal etmesi yasaklanan alman ordusu, Rusya'da ve İsveç’te çeşitli tank örnekleri ürerinde çalıştı ve manevralarını maketlerle yaptı. Daha sonra, Almanya'da da açıkça zırhlı araçlar üzerinde çalışmaya başlandı; savaş sonrası ilk alman tankı (201, 75 mm'lik bir top) 1926 yılında Rheinmetall şirketi tarafından gizlilik içinde tasarlandı. III. Reich’in iktidara geçmesinden sonra tank birlikleri kuruldu; 1934'te bir Panzerbriga- de (Panzer tugayı) oluşturuldu, 1935’te üç Panzerdivisionen (Panzer tümeni) düzenlendi. 1938 sonbaharında da iki tümen daha hazır duruma getirildi. Son tümen 1939’da oluşturuldu. Guderian ise Achtung! Panzer (1937) adlı kitabında zırhlı araçların stratejik kullanımını'tanımlamıştı.

ikinci Dünya savaşı’nın başında tank -uçak İkilisi, alman taktiğinin kesin sonuç almasını sağladı. 1 eylül 1939'da her biri 250-300 tanklık 6 Panzerdivisionen Polonya'ya taarruz etti ve üç haftada Polonya' yı ele geçirdi. 10 mayıs 1940'ta Panzerler, belli bir düzene uymadan ve belli bir hat gözetmeden Belçika ve Fransa'ya saldırdılar. Tankların görevi, düşman yuvalarından gelecek direnişin taarruzun hıızını kesmesine izin vermeden düşman cephesini dağıtmaktı; sözkonusu düşman yuvalarını ortadan kaldırmaksa motorize piyadeye ve yarma harekâtını sürdüren uçaklara bırakılıyordu. Zırhlı vurucu gücü, topçu hazırlığı olmaksızın aniden ortaya çıkan panzerlerle (bunlar bazen zırhlı birliklerle [Panzerkorps] beraber'hareket ediyorlardı) sağlanıyordu.

ikinci Dünya savaşı sırasında, orduların gücü zırhlı birliklerinin sayı ve yeteneklerine göre değerlendirildi. İlk sırada yer alan Almanya, zırhlı üstünlüğünü 1942'de müttefik ordularına (ve Armoured Divisi- on'larına) ve Ruslar'a kaptırdı. Rusya'ya karşı bir saldırı başlatmak için Almanya 1941 'de 23 Panzerdivisionen oluşturmuştu, fakat sonra bunlardan her birinin gücünü 180 kadar tankla sınırlamak zorunda kaldı. VVehrmacht, Rusya'daki Panzerkorps gücünü dört zırhlı grupta (Panzerg- ruppen) topladı. Bu gruplar 1942'de zırhlı ordulara (Panzerarmeen) dönüştüler, ancak bir süre sonra bu ordular, genelkurmayın muharebenin akışına bağlı olarak her düzeyde kolordunun başına getirdiği kuruluşlar haline geldi.
Zırhlı araçların etkinliği, yalnızca birliklerinin düzenlenmesi ve kullanım biçiminden kaynaklanmaz; kullanılan malzemenin niteliği de önemli bir rol oynar. Bu nedenle T 34'ler ortaya çıkıncaya kadar alman tankları Rusya'da rus tanklarına üstünlük sağladılar. Bu üstünlük aynı şekilde Libya'da da ingilizler'e karşı, 1942’de 12747 Churcjjill ve Sherman'lar ortaya çıkıncaya dek sürdü (El-Alameyn). Alman zırhlı saldırı güçlerinin ölçüsüz bir biçimde kullanılması, malzemelerin hızla yıpranmasına, birliklerin gücünün kısmen ve çok gecikmeli olarak tamamlanmasına yol açtı.

Bu yıpranma, hava üstünlüğünün el değiştirmesi ve tanksavar savunmasının sürekli olarak gücünü artırmasıyla daha da büyüdü. Tanksavar savunması alanında Kursk (temmuz 1943) savaşı bir dönüm noktası oldu. Tank daha da güçlendiğinde, diğer sınıftan birliklerin tankı desteklemesine ola-' rak veren özel zırhlı araçlar geliştirildi: zırhlı personel taşıyıcıları, motorlu toplar, istihkâm taşıtları vb. (Avrupa'da Müttefiklerin taarruzları sırasında [1944], amfibi tankların çıkarmalarına destek sağlamıştı.) Almanlar, 1940-1945 yılları arasında, 6-12 kişi taşıyan yarı tırtıllı zırhlı araçları (S d K f 250 ve 251 standart modeli) sayesinde tanklarla birlikte ilk hatta savaşacak 19 motorize piyade tümeni (Panzergrenadi- erdivisionen) oluşturarak bu alanda yenilik yaptılar. Her iki taraf da yapımlarını kolaylaştırmak amacıyla, ayrı amaçla kullanılan araçlar için benzer kasalar, motorlar ve rulman takımları kullanarak zırhlı araç sistemleri'ni gerçekleştirdiler. 130 000 zırhlı araçla ABD üretim bakımından başta geliyordu; Rusya yaklaşık 100 000, Almanya yaklaşık 50 000 ve Büyük Britanya 30 000 zırhlı araçla ABD'yi izlediler.

İKİıicı Dünya savaşı sırâsında zırhlı araçlar, piyade ve helikopterlerce kullanılan hafif tanksavar silahlarının (roketler ve tel- güdümlü füzeler) gittikçe etkin bir biçimde kullanımı ve aynı biçimde birçok tank topundan atılan çukur imla haklı mermilerin yaygın olarak kullanımı karşısında zor durumda kaldılar. Kore savaşı (1950-1953) güçlü tankların yararını ortaya koyduysa da atom silahının ortaya çıkışı tanklara dayalı saldırı harekâtının pek gerçekçi olmadığı düşüncesinin doğmasına yol açtı. Ancak daha sonra bu görüş terk edildi ve 1965'ten sonra nükleer silahın kullanıldığı savaşlar için de zırhlı araç asıl öğe olarak kabul edildi. Gerçekten de su geçirmez bir tank, zırhı sayesinde, nükleer maddelerle kirlenmiş bölgelerden geçerken mürettebatını korur.

Tanksavar silahlarının artışı, zırhlı araçların ateş güçleri, basık biçimlerinden kaynaklanan korunma yetenekleri ve artan hızlarının yanı sıra devingenliğe de önem verilmesini sağladı. Bunun sonucunda, İngiliz yapısı Chieftain, amerikan yapısı M 48 ve M 60 gibi 50 t'luk tanklar gene de kullanılmakla birlikte, ağır tankların çoğu terk edildi (buna karşılık M 60, füzeatabi- len ilk tanktır [152 mm’lik füzeatar topu Shillelagh]). Orduların çoğu, savaş tankları da denilen ve ağırlıkları 35 ya da 40 ton arasında değişen (fransız yapısı AMX 30, alman yapısı Leopard, rus yapı- 1ransız ™«X 10 °C sı T 55, T 62, T 64, T 72 ve daha sonra T Zırhlı otomobil Cadillac gage Company 80, İsviçre yapısı P 58 ve 61, İsveç yapısı S gibi) orta tankları tercih ederler.

Buna koşut olarak hafif zırhlı araçlar da pek çok bakımdan gelişme gösterdi. Tırtıllı hafif destek tankları (AMX 13, Amerikan yapısı Chaffee M24), tank avcı araçları (rus yapısı PT76 ve PT85), tekerlek üzerine bindirilmiş zırhlı keşif araçlarının yanı sıra tüm sınıflarda, savaş tanklarını desteklemeye yönelik çeşitli zırhlı araçlar geliştirildi. Önceleri basit olanaklarla (transız zırhlı personel taşıyıcısı, amerikan yapısı M113, rus yapısı tırtıllı BTR 50) taşınan piyade sınıfı, daha sonra kendi araçlarıyla (fransız yapısı AMX 10 P, alman yapısı Marder, rus yapısı tekerlekli BMP ve BTR 60 P) savaşa katılmaya başladı.

Bu zırhlı araçların çoğu amfibidir. Hafif amerikan tankı Sheridan, havadan taşınabilir ve Shillelagh füzeleri atan bir tanktır. 70'li yıllarda farklı türde hafif zırhlı araçların tank alaylarında bir araya getirilmesiyle mekanize denilen büyük birlikler kuruldu (rus piyade tümeni, amerikan mekanize ve zırhlı tümeni, Bundes- wehr zırhlı bombaatarlar birliği). Bu birlikler çerçevesinde araçların zırhı, toplar kadar (105 ve 155 mm'lik fransız yapısı toplar, 105 mm'lik İngiliz yapısı A660 t, 155 mm'lik amerikan yapısı M109, rus SU serisi) istihkâm araçlarını da ilgilendirir.
Üçüncü (1967) ve dördüncü (1974) Israil Arap savaşları, tanksavar silahlarının yeterli olmadığını ve tank toplarının, düşman tanklarına en etkili rakip olduğunu göstermiştir. Oysa, İkinci Dünya sava- şı'nı izleyen çarpışmalarda, belirleyici silah olarak görünen zırhlı araçların taktik ve stratejik kullanımı pek sözkonusu olmamıştı. Ancak Varşova paktı 1991 yılında kaldırıldığı sırada, NATO'nun 9 000 tankına karşılık 30 000 tanka sahip durumdaydı. Batı ulusları günümüzde zırhlı araç ve tanksavar güçlerini yeniden düzenlemeye ve artırmaya girişmişlerdir. Sözgelimi Büyük Britanya ve Fransa'da tugay düzeni kaldırılmış, yerine tümen düzeni getirilmiştir.

• Zırlı otomobil. Uk zırhlı otomobiller (1902 -1903) hafif bir zırhla korunan normal bir araba kasasıyla bir makineli tüfekten oluşuyordu (az sayıda yapılan fransız yapısı Charron-GirardotVoigt, aÇusturya yapısı Austro-Daimler). Örneğin ağustos 1914'te fransız ordusunun tek bir zırhlı otomobili bile yokken, Belçika’da alman kuvvetlerini tedirgin etmek ve keşif için Minerva modeli zırhlı otomobiller aktif bir biçimde kullanılıyordu. 1914 ve 1918 yılları arasında her iki taraf da pek çok model geliştirdi (en başarılı ve en çok kullanılan modeller ıngiliz yapısı Rolls-Royce: fransız yapısı White-Laffly, Renault, Peugeot ve Pan- hard: Almanya’da kamyon kasası üzerine monte edilen Ehrhardt BAK; İtalya’da Lancia 1 ZM, Fiat ve Isotta-Fraschini; Rusya’da arka tırtıllarıyla Austin-Putilov). Bu araçlar pratikte oto yolunu terk edemezler, özerklikten yoksundurlar, korunmaları ve donanımları yetersizdir. Batı cephesinde yerlerini tanklara bırakan ve savaşa pek katılmayan bu araçlar, Ortadoğu'daki savaşlarda ve 1918’den sonra sömürge savaşlarında ve çeşitli sindirme harekâtlarında önemli bir rol oynadılar.

ikinci kuşak zırhlı otomobiller (1928 -1945) birinciye oranla büyük bir gelişme gösterdi (daha büyük bir özerklik ve hız, daha kalın zırh, 75 mm'ye kadar toplar, her türlü araziye yatkınlık). Büyük Britanya Commonwealth’ın yardımıyla 1928 ve 1943 yılları arasında armoured car, scout car. light reconnaissance car adı verilen 40 000’den fazla zırhlı araç üretirken (Lanchester, Daimler, Guy, Humber Mkl, AEC, Coventry, Marmon-Herrington), Fransa da„hafif mekanize ve zırhlı tümenlerde kullanılan zırhlı otomobiller (AMD, Laffly-80M, Panhard 165/177 ve 178 ve hafif tanklara benzer, tırtıllı AMR Renault VM 1933 ve ZT 1935) ve zırhlı araçlar (tekerlekli ve tırtıllı AMC Schneider P16, Renault YR ve ACGI) geliştirdi. Almanya 1933'ten sonra, 1941’e kadar üretilecek yabancı modellerden telsiz araçları bakımından daha iyi donanmış, pek çok modeli bulunan 4 tekerlekli (Kfz 13, sdKfz 221), 6 tekerlekli (sdKFZ 232), 8 tekerlekli (sdKFz 231, 234 Puma) gelişmiş zırhlı otomobiller imal etti. Amerikan yapısı Ford M-8 Greyhound ve T-17EI Staghound, 1943’ten sonra çok tutuldu. İtalya ve Rusya bu dönemde zırhlı otomobillere pek ilgi göstermediler ve ürettikleri modeller de (Fiat Autoblinda AB-40/42 hariç) yeterince gelişmiş değildir. 1939-1945 dönemine ait zırhlı otomobillerin ulaşım yollarını korumak, gerillaya karşı savaşmak, keşif, zırhlı tümenlere yol göstermek ve irtibat sağlamak için çok yararlı oldukları görüldü.

1945’ten sonraki gelişmeler sürekli, hatta gözalıcıdır. Örneğin bazı zırhlı keşif araçları 90 mm’lik (Panhard EBR-75) 76 mm’lik (İngiliz yapısı Alvis FV-601 Saladin), 90 mm'lik (fransız yapısı Panhard AML ve ERC-90 Sagaie, brezilya yapısı EE9 Cas- cavel) ve 105 mm’lik (fransız yapısı AMX -10RC) toplarıyla tankları imha edebilirler. Ağırlıkları genellikle 4,5 ile 12 t arasında değişir (8 tekerlekli alman yapısı Rhein- stahl Sppz Luchs zırhlı otomobili istisnai olarak 19,5 t’dur). Zırhları nadiren 15 mm'yi geçer (İngiliz yapısı Daimler Fox, kategorisinin alüminyum zırhlı tek aracıdır). Günümüzde tekerlekli keşif araçlarının çoğu amfibidir (tekerlekler, pervane ya da su püskürtmeli itiş sistemi). Daha önce EBR Panhard ve Alvis Saladin gibi modellerde yeterli olan, güç arazide hareket yeteneği, dingilleri kolayca bükülebilen alman yapısı UR-416 ve-karoseri ile mesafesi 0,90 m olan salınımlı kirişli arka süspansiyona sahip brezilya yapısı EE-9 Casca- vel'de daha da geliştirilmiştir. Panhard AML ve ERC Sagaie gibi zırhlı araçların üzerine monte edilen havanlar da (60 ya da 81 mm’lik) başarılı olmuştur. BRDM-1 (BTR-40 p de denir) ve BRDM-2 gibi rus zırhlı otomobilleri ile, Daimler Fox ve SS- 11 füzeleriyle donatılmış AML Panhard gibi keşif araçlarında tanksavar füzeleri vardır. Çok yaygın olmalarına karşın, vurucu güce ve tankları koruma yeteneğine sahip olmadıkları için zırhlı otomobiller, savaş alanlarında sonuç getirici silahlar değildir. Zırhlı ve mekanize tümenlerin, keşif araçlarının zırhlı birliklerin hareketlerini örtmekte ve kılavuzluk etmekte yetersiz kalmasından kaynaklanan ağır kayıplar vermesi (özellikle Ortadoğu’da 1973’te 4’üncü İsrail-Arap savaşı’nda) önlenmek isteniyorsa, zırhlı otomobiller üzerinde önemle durulması yerinde olur.

—Ask. denize. Zırhlılar, ikinci Dünya sa- vaşı’na kadar savaş filolarının temel öğesi olmuştur; ilk modern büyük zırhlı, mühendis Dupuy de Lome tarafından 1858 -59 arasında inşa edilen fransız gemisi Gtoire'dır. Su kesiminin 2 m altına kadar inen 120 mm kalınlığında bir zırhla korunmuş olan bu gemi 6 000 t'du. Toplan tek bir batarya halinde dizilmişti, ama, o tarihten sonra topların sayısı azaltıldı, sonra da taretlere yerleştirildi- Zırhlının tarihi, "topun zırhlıya karşı savaşının” tarihinden başka bir şey değildir, çünkü zırhlıların ortaya çıkışıyla birlikte toplar sürekli bir gelişme göstermiştir. Zırhın kalınlığı ve dayanıklılığı artırılırken aynı zamanda topların gücü de artırılmıştır. 1906’ya kadar, bir zırhlının klasik silah donanımı büyük çaplı 4 toptan (305 mm), seri atışlı orta çaplı on iki kadar top (127-167 mm) ile küçük çaplı birkaç toptan oluşuyordu. 1906'da hizmete giren Dreadnought zırhlısı, yalnız 305 mm'lik 10 toptan oluşan silah donanımıyla yeni bir değişiklik getirdi. Bununla birlikte, bu düşünce hızla ortadan kalktı ve hafif toplar yeniden ortaca çıktı. 1922'de, VVashington konferansı, zırhlıların maksimum tonajını 35 0001 ile sınırladı. Bununla birlikte, ikinci Dünya savaşı sırasında, savaşan ülkeler çok büyük zırhlılar inşa ettiler: Almanlar’ın Bismarck'ı (45 000 t), Amerikalıların Missouri1 si (45 0001) ve Ja- ponlar’ın Yamato’su (55 000 t). Ancak, zırhlı, uçak-gemilerinın ortaya çıkışıyla ikinci plana düştü. Savaş filolarında, güçlü uçaksavar silahları sayesinde hava savunmasında ve amfibi harekâtlarda destek ateşi yapan gemi olarak kullanılmaya başladı. 1950-1960’tan .bu yana, zırhlılar belirgin bir biçimde ortadan kalkmıştır. Çeşitli ülkelerin donanmalarında yer alan zırhlılar da, silahları sökülerek okul gemisine dönüştürülmüştür. Deniz savaşında gelecek, nükleer denizaltılar ile uçak- gem ilerinindir.