ARKADAŞ a. (arka ’dan-daş ekiyle).1. Aynı etkinliği (ders, iş, oyun vb.) paylaşmaktan, aynı ortamda birlikte bulunmaktan doğan bir yakınlıkla bağlanılan ya da birine bu biçimde bağlanan kimse: Sınıf, oda arkadaşı. Askerlik arkadaşı. Çocukluk arkadaşı. —2. Dostlukla bağlanılan kimse, dost: Kendisi en sevdiğim arka- daşlarımdandır. —3. Yaşça, sosyal konumca eşit ya da daha aşağı durumdaki bir kimseye seslenirken kullanılan sözcük: Arkadaş, biraz yardım eder misin? Sıraya girelim arkadaşlar! —4. Bir kimseyle arkadaş olmak, onunla yakınlaşmak, dostluk kurmak: Kısa zamanda arkadaş olduk. —5. Arkadaş canlısı, arkadaşlarını çok seven, arkadaşlığa önem veren kimse için söylenir. || Arkadaş değil arka taşı, arkadaşlarına yük olan, arkadaşımdan hoşlanılmayan kimseler için söylenir. —Etöl. Belirli bir davranışa katılan türdeş ya da soydaş. (Bk. ansikl. böl.) —Ansikl. Etol. Arkadaş terimini J. J. von Uexküll önermiş ve K. Lorenz bu kavramı pek çok kuş türü üzerinde incelemiştir. Kuş, kendisinde bir davranışı başlatan bazı özgül uyarı-işaretlerin bir arada oluşu sayesinde, her toplumsal etkinlikte türdeşlerini belirleyip tanır. "Onun bir türdeşle bağlantı kurup kurmamasını belirleyen yalnız görüntü imgesi değildir, bireysel karşılaşmaların sonucunda ortaya çıkan eylemsel imgedir" diye yazar J.J. von Uexküll (1934). Arkadaş, belirli bir iş-leve katılan soydaş ya da türdeştir. Nitekim değişik durumlarda, değişik bir nesne olarak algılanır. Ana-baba, yavru kuşa kimi zaman “besleyen arkadaş", kimi zaman "ısıtan arkadaş” olarak görünür. Lorenz başlıca işlev alanlarında (arkadaş ana-babanın, arkadaş yavrunun, arkadaş eşin, vb. tanınması) türdeşler arasında kurulan ilişkileri tanımlamıştır. • Arkadaş şeması. Bazı türlerde, içgüdüsel davranışın nesnesi ya da hedefi, birey yaşamının belli bir devresinde (kritik evre) edinilir. Genellikle kısa süren bu devre, içgüdüsel eylemin belirdiği ilk aşamada ya da çok daha önce yer alabilir. O zaman davranış, hayvanın çevresindeki bir nesneye bağlanır. Doğal koşullarda bu bir türdeştir: deneysel durumda, hayvan başka türden birini, bir insanı ya da bambaşka bir nesneyi "benimseyebilir”, Bu bağlantı özgüldür: bir insanı ana -baba belleyen bir kaz, sonunda her insana aynı şekilde davranır.
Her davranışın kendine özgü kritik bir devresi vardır. Nitekim arkadaş ana-baba şemasının edinilmesi çoğu zaman cinsel eş şemasıyla çakışır. Arkadaşı tanıma, hiçbir zaman tümüyle duyarlanmayla edinilemez. Her hayvanın doğuştan bir arkadaş şeması, yani bir özgül uyarı-işaret birleşikliğine karşı belli bir davranış olanağı vardır. Bazı türler için bu şema çok kesindir; çünkü o kadar çok uyarı-işarete dayanmaktadır ki davranışın olağandışı bir nesneye bağlanması olasılığı yoktur. Daha başka durumlarda doğuştan davranış şeması daha az sayıda işarete dayandığından hayvan, bir türdeşinden çok değişik nesnelere ilgi ve bağlılık duyabilir. Kuluçkadan çıkarken gördükleri ilk hareketli hesneyi ana baba belleyen yavru kazların durumu böyledir. Lorenz birinci sistemi tanımlamak için “mozaikli tip" terimini, ikinci içinse (embriyonsal gelişmeyle benzerlik kurarak) "düzenli tip” terimini kullanır.
Davranışın cinsine göre, belli bir nesneye bağlanma az ya da çok kuvvetlidir. Cinsel bir eşe bağlılık özellikle uzun sürelidir.
Kaynak: MsXLabs.org & Büyük L.
