ORTALAMA a.
1. Ortalamak eylemi.
2. Tüm niceliklerin toplanıp, bu toplamın nicelik sayısına bölünmesiyle ortaya çıkan rakam: Yıllık sıcaklık ortalamalarının hesaplanması.
3. Başka şeylere göre orta noktada yer alan, aşırı uçlardan uzaklaşmış olan, ortak tipe uygun nitelik, şey, durum: Ortalamanın üstünde bir zekâ.

—Ant. Aritmetik, geometrik, harmonik, orantılı ortalama - ARİTMETİK, GEOMETRİK, HARMONİK, ORANTILI.

—Bank. Açık hesap ortalaması, genellikle bir komisyonun hesaplanmasında temel oluşturan, en yüksek ve en düşük açık düzeylerinin aritmetik ortalaması.

—Geom. Ortalama uzaklıklar merkezi, eşağırlık merkezi. || T simidinin ortalama merkezi, T simidi ekseni A olan bir dönel yüzey olarak göz önüne alınırsa, T ile sınırı A olan bir yarıdüzlemin arakesiti olarak elde edilmiş çemberlerin merkezlerinin kümesi.

—Meteorol. ve iklimbil. Bütün veri miktarlarını toplayıp, bu toplamı veri sayısına bölerek elde edilen miktar: ısı ortalamaları hesabı (Bk. ansikl. böl.)

—Olasıl. Bir rastlantı değişkenine kimi kez verilen ad.

—Ruhbil. Ortalamalar bileşeni, morfolojik bir nitelik ya da bir davranış niteliği konusunda iki ya da ikiden fazla birey grubunda gözlemlenen ortalamalar arasındaki farkları etkileyebilecek homojen faktörlerin tümü. (Bk. ansikl. böl.)

—Sesbil. Bir sesbirimin gerçekleşmesinde, eklem yerini ağız boşluğunun orta kesimine kaydırma.

♦ sıf.
1. Tam ya da yaklaşık olarak hesaplanmış bir olguyla ilgili nicelik, değer, hız vb. ortalaması için kullanılır: Saatte ortalama 80 km hızla esen rüzgâr. Bu ülkede yaşam süresi erkeklerde ortalama altmış dokuz, kadınlarda yetmiş üçtür.
2. iki karşıt ucu uzlaştıran şey için kullanılır: Soruna, tarafları memnun edecek ortalama bir çözüm yolu aramak.

—Bank. Ortalama vade, farklı vadelerde ödenebilecek birçok senedi tek bir senetle değiştirirken hesaplanan vade. (Bk. ansikl. böl.)

—Gökbil. Ortalama Güneş zamanı, gerçek Güneş'in yerberiden geçtiği anda, bahar açısı, gök mekaniği yasalarıyla verilen yerberinin tutulum boylamına tamamen eşit olacak biçimde, ekvatorda (tutulumda değil) düzgün bir hareket çizen ve ortalama Güneş denilen sanal bir gökcisminin hareketiyle tanımlanan zaman ölçeği. || Ortalama yıldız zamanı, karmaşık dönemli üğrüm hareketlerini bir yana bırakarak, yalnız düzgün devinme hareketinin etkisinde kaldığı varsayılan y noktasının görünen dönme süresiyle tanımlanan zaman ölçeği. || Bir gezegenin ortalama anomalisi, bu gezegenin yarıçap vektörünün, gezegenin günberiden geçişinden başlayarak hesaplanan ve zamanla orantılı olarak arttığı kabul edilen uzanımı. || Bir gök cisminin boylamda ya da bahar açısında ortalama devinimi, bu gökcisminin, ne gökcisminin ne de koordinatların başlangıç noktasının hareketleriyle ilgili hiç bir dönemli süreyi hesaba katmadan, ilkbahar noktasından başlayarak göz önüne alınan hareketi.

—İkt. Ortalama tasarruf eğilimi, gelirin harcanmayıp biriktirilen bölümünün toplam gelire oranı. || Ortalama tüketim eğilimi, gelirin tüketilen bölümünün toplam gelire oranı.

—işi. ikt. Ortalama verimlilik, bir malın üretim miktarının, onun ortaya çıkarılabilmesi için gerekli üretim etmenine bölünmesiyle elde edilen ürün miktarı. (Ortalama verimlilik ölçüsü, üretim etkinliğini saptamak için kullanılır. En sık başvurulan ölçü ise üretim miktarının, bu üretimi ortaya çıkarmak için çalışanların sayısına [ya da işçi saat miktarına] bölünmesiyle bulunan emeğin ortalama verimliliği'dir.)

—Olasıl. Ortalama sapma, aritmetik ortalamadan olan sapmaların aritmetik ortalaması. (Ortalama sapma, terimlerin, ortalama çevresinde toplanmasının iyi bir göstergesini verir. Ama istenmeyen, büyük sapmaları biraz ihmal etme durumu ortaya çıkarsa, standart çapma buna yeğlenir.)

be. Bir şeyin ortasından, orta yerinden: Ağacı ortalama kesmek.

—ANSİKL. Bank. Ortalama vade. Ortalama vade sorunu, vadeleri farklı senetleri, itibari değeri sözkonusu senetlerin itibari değerlerinin toplamına eşit tek bir senetle değiştirmeye ilişkindir.

—istat. Ortalamalar nicel ifade edilen bir olayın özetlenmesini, bir sayı dizisinin tek bir sayıya indirgenmesini sağlarlar. Kuşkusuz, değerleri birçok koşula bağlıdır: nesnenin doğası, gözlem zamanı, gözlem yeri vb. açılardan ortalaması alınacak veriler türdeş olmalı. Ayrıca, yeterince çok sayıda veriden hesaplanmalı.
Genellikle, aritmetik ortalama hüyüklük derecesini en iyi niteleyen ölçüdür: tüm gözlem değerlerine bağlıdır; toplam bir dizinin aritmetik ortalaması tikel dizilerin aritmetik ortalamalarından kolaylıkla elde edilebilir; az sayıda ne çok büyük no de çok küçük değerlerin varlığından etkilenmez ve bu tutarlılık gözlem sayısının artmasıyla birlikte artar. Örnekleme dalgalanmaları karşısında az duyarlı olan aritmetik ortalama cebirsel işlemlere ve karşılaştırmalara da elverişlidir. Genel tutarlılığı, onun istatistik anlamı büyük olan tipik bir değer olmasına ve sayısız araştırmalarda kullanılmasına yol açar.

• Geometrik ortalama, uygulamada hareket ya da zaman dizilerine ilişkin istatistiklerde ortalama değişim oranının kestirilmesi sırasında büyük önem taşır.
Harmonik ortalama, özellikle ürünlerin fiyatları bilindiği zaman, satmalıma gücüne ilişkin problemlerde kullanılır. Bu ortalama fiyat indeksleriyle ilişkilerde uygulama alanı bulur.
Aritmetik ortalama, dizilerdeki büyük değerlerin etkisini artırır. Tersine, harmonik ve geometrik ortalamalar, en büyük değerlerin etkisini azaltma, en küçüklerin- kini artırma eğilimi gösterirler (ama, geometrik ortalamada bu eğilim, harmonik ortalamaya göre daha azdır). Bununla birlikte, bu ortalamalar bir dizideki terimlerin konumuna ilişkin bilgi vermezler. Çünkü, bunların yalnızca büyüklüğünü hesaba katarlar. Buna karşılık egemen değer (mod), ağır basan değeri ortaya koyarak tamamlayıcı bir açıklık getirir.

—Meteorol. ve iklimbil. Ortalama kavramı tüm meteorolji öğelerine uygulanır: sıcaklık, yağış dilimi, yağışlı gün sayısı, güneşli gün sayısı, vb. Bunun için, gözlenen değerlerin aritmetik ortalaması alınır. Uygulamada, istisnasız tüm değerlerin göz önüne alınması olanaksızdır. Bir günün ısı ortalaması ya her saat başı (24 kez) ölçülen sıcaklıklardan, ya her üç saatte bir yapılan 8 gözlemden, ya da bazı istasyonlarda, termometrede saptanan en yüksek ve en düşük değerlerin yarıtoplamı yapılarak hesaplanır.
Özellikle günlük, on günlük, aylık, mevsimlik, yıllık, on yıllık, vb. ortalamalar kullanılmaktadır. Devir süresi 30 yıla ulaşırsa, ortalamaya normal denir.
Iklimbilimde ortalamalar, farklı istasyonların ya da aynı bir istasyona ait farklı sürelerin karşılaştırılmasını sağlar. O halde bu durumda değerler, ortalamalar, ancak dinamik analizin (zaman türündeki frekansların incelenmesi) çözübileceği problemleri ortaya koymaya yarar; ama hiçbir biçimde bunlar gerçek iklimi göstermezler, çünkü değişimlerin kararsızlıklarını (havanın gerçek gelişimi) ve uç değerleri vermezler. Bazı durumlarda ise ortalama, serinin en sık görülen değerlerine bile denk düşmez.

—Ruhbil. Ortalamalar bileşeni. Belli bir niteliği belirleyen birçok bileşen gösterilebilir. Bunlardan birincisi genetik bileşenler' dir.
Bu tür bileşenlerin gün ışığına çıkarılması ve değerlendirilmesi için:
1. ana ve babanın ayıklanmış, genetik bakımdan farklı ya da kandaş altsoysoplarıyla bunların birleşme sonuçlarının bilinmesi;
2. özellikle toplanabilirlik ya da çıkarılabilirlik ve etkileşim yokluğu ilkelerinin göz önünde bulundurulması zorunludur. Çeşitli laboratuvar türlerinde, psikofizyolojik karakterler ya da davranış karakterleri konularında, altsoysoplar arasındaki ortalama farkların bileşenleri genellikle incelenebilmektedir (öğrenme davranışları, çoğalma davranıştan vb.). Özellikle insan türünde, toplumsal sınıflar ya da etnik gruplar arasındaki farkları genetikle açıklamak olanaksızdır.

Genetik bileşenlerden ayrı olarak bir de çevre etkilerinden doğan ortalamalar bileşeni vardır. İnsanda, evlat edinme olayları, doğum sonrası çevrenin (eğitim, beslenme), farklı toplumsal sınıflar ya da farklı etnik gruplar arasındaki zekâ bölümü farkları üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Hayvanlarda (fareler), embriyon ya da yumurtalık nakilleri, genel etkinlikler ya da isteyerek etanol alma gibi çok çeşitli davranışlar meydana getirmek için, doğum öncesi çevreye bağlı bazı bileşenler elde edilmesini olanaklı kılmıştır.
Bir genetik ya da çevresel bileşenin, herhangi bir davranış üzerinde etkili olduğunun kanıtlanması, gözlemlenen nitelik üzerinde başka bir bileşenin etkisi bulunmadığı sonucunu çıkarmamıza izin vermez.
Kemiricilerde öğrenme ve araştırma davranışları meydana getirmek için, ge- notiple çevre (ya da çevrenin çeşitli altbi- leşenleri) arasındaki karşılıklı etkileşimden kaynaklanan bileşenler ortaya konulmuştur.