Çekim Ekleri
Türkçede sözcükleri, isim soylu sözcükler ve eylemler diye ikiye ayırmıştık. Buna göre, isim soylu sözcüklere gelen çekim eklerine “isim çekim eki”, fiillere gelen çekim eklerine “fiil çekim eki” denir.
A. İsim Çekim Ekleri 1. Hal (Durum) Ekleri
- Yaklaşma Durumu Eki
- Bulunma Durumu Eki
- Ayrılma Durumu Eki
- Belirtme Durumu Eki
2. İyelik Ekleri
3. Tamlayan Eki
4. Çoğul Eki
5. Eşitlik Eki
6. Vasıta Eki
7. Ekeylem
8. Soru eki
B. Fiil Çekim Ekleri
1. Kip Ekleri
2. Kişi Ekleri
3. Ekeylem
4. Soru Eki
İsim Çekim Ekleri
İsim soylu sözcüklere gelerek onların anlamlarını değiştirmeden çekimleyen eklerdir.
1. Hal (Durum) Ekleri
a. Yaklaşma Durumu Eki (-e, -a)
Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye yaklaşma ve yönelme anlamı katar.
Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar. - Akşama parkta buluşalım. (zaman)
- Arkadaşına bir hediye aldı. (aitlik)
Ad soylu sözcükleri ilgeçlere bağlar. - okula doğru, her şeye rağmen, sabaha karşı…
İkileme kurabilir. - Onunla yüz yüze görüşmelisin.
Not: İkileme kuran yönelme durum eki “-e, -a”, bağ-fiil yapan “-e, -a” ekiyle karıştırılmamalıdır.
- Onlar koşa koşa gitti.
- Onlar yan yana oturdu.
Birinci cümlede “koşa koşa” ikilemesi bağfiildir. Çünkü eylemden (koş-) türemiştir. Bu sözcüklere eklenen “-e,-a” eki bağfiil oluşturan yapım ekidir, ikinci cümlede ise, “yan yana” ikilemesi bağfiil değil, ad soylu bir ikilemedir. Çünkü “yan” sözcüğü ad soylu sözcüktür ve bu ikilemeye eklenen “-e,-a” eki yönelme durumu ekidir.
b. Bulunma Durumu Eki (-de, -da, -te, -ta)
Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “bulunma, bir yerde var olma” anlamı katar.
- Çocuklar bahçede oynuyor.
Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar. - Çocukluğunda çok yaramazmış. (zaman)
- Valiyi herkes ayakta karşıladı. (durum)
İkileme kurabilir. - İkide bir hasta oluyor, devamsızlık yapıyor.
Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki görevinde kullanılabilir. - Döneminin gözde sanatçılarındanmış.
- Hiç çalışamadım, sözde sabaha kadar çalışacaktım.
c. Ayrılma Durumu Eki (-den, -dan, -ten, -tan)
Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “ayrılma, bir yerden uzaklaşma” anlamı katar.
- Az önce kitapçıdan çıktı.
Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar. - Geceden yola çıkalım ki törene yetişelim. (zaman)
- Baş ağrısından hiç ders çalışamamış. (sebep)
- Araba aniden durdu. (durum)
Az da olsa, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki görevinde de kullanılır. - Dün seyrettiğimiz, çok sıradan bir maçtı.
- İki arkadaş sudan bir nedenle kavga etmiş.
İkileme kurabilir. - Hastamız, günden güne iyileşiyor.
Tamlayan eki görevinde kullanılır. - Öykülerimden birkaçını yayımlamadım. (Öykülerimin birkaçı)
d. Belirtme Durumu Eki (-ı, -i, -u, -ü)
Yükleme durum eki de denir. Cümlelerde nesneyi yani yüklemdeki işten etkilenen varlığı belirtir. Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabı olan sözcüklerde bu eki görebiliriz.
- Duvarı beyaza boyamış, (neyi boyamış / duvarı)
- Oyuncakları odanızdan toplayın.
2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)
Adlara gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduğunu belirten eklerdir. Ünsüzle biten bir sözcüğe geldiğinde iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:
- defterim 1.tekil kişi iyelik eki
- defter-in 2.tekil kişi iyelik eki
- defter-i 3.tekil kişi iyelik eki
- defter-imiz 1.çoğul kişi iyelik eki
- defter-iniz 2.çoğul kişi iyelik eki
- defter-leri 3.çoğul kişi iyelik eki
Ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde ise iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar: - araba-m
- araba-n
- araba-s-ı
- araba-mız
- araba-nız
- araba-ları
Not: İyelik eki olan “-/, -/’, -u, -ü” ile, durum eki olan “-/, -i, -u, -ü” birbirine karıştırılmamalıdır.
- Defter -i dün okulda kalmış.
- Defter – i bu masanın altında buldum.
Birinci cümlede “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki bu sözcüğe aitlik anlamı katmıştır, yani defter sözcüğünün bir varlığa ait olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i” eki, iyelik ekidir. İkinci cümlede ise “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki aitlik anlamı katmamış, bu sözcüğü cümlede nesne durumuna getirmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i'” eki, durum ekidir.
Ad tamlamalarında tamlanana gelen ek, iyelik ekidir. Bu yüzden bu ekin diğer bir adı da “tamlanan” ekidir
“Gülün yaprağ-ı, gül reçel-i” tamlamalarında tamlanan olan “yaprak, reçel” sözcüklerine “-ı, -i” iyelik eki getirilerek belirtili ve belirtisiz ad tamlaması oluşturulmuştur.
3. Tamlayan Eki (-ın. -in, -un, -ün, -im)
Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüklere gelerek belirtili ad tamlaması oluşturduğundan tamlayan eki olarak adlandırılır. Kaynaştırma ünsüzüyle birlikte “-nın, -nin, -nun, -nün” şeklinde de kullanılır.
- Bahçenin kapısı açıktı.
- Selim’in kardeşi okula gitmemiş.
- Yarınki geziden onların haberi yokmuş.
- Bizim evimiz buraya biraz uzak.
Adıllara gelerek ilgeç grubu oluşturur. - Senin için geldik.
- Onun gibi çalışmalısın.
- Sizin kadar çalışkan olanını görmedim.
Adılları ve adları eylemlere bağlar. - Bu kitap senin olsun.
- Büyük ödül Ahmet’in oldu.
- Bu sene kupa bizim olacak.
Not: Tamlayan eki, “ben ve biz” kişi adıllarına geldiğinde “-im” şeklinde yazılır.
- Ben – im kalemim
- Biz – im okulumuz
Bu iki örnekte görüldüğü üzere “ben” ve “biz” adılları, tamlayan ekini “-im” şeklinde almıştır. Tamlayan eki olan “-im”, iyelik eki olan “-ım, -im, -um, -üm” ekiyle karıştırılmamalıdır.
İyelik eki olan “-ın, -in, -un, -ün” eki ile tamlayan eki olan “-m,-in, -un, -ün” eki birbirine karıştırılmamalıdır.
- Kalem-in ucu kırılmış.
- Kalem-in çok güzelmiş.
Birinci cümlede “kalem” sözcüğü, “-in” eki alarak tamlayan olmuştur. Bu yüzden bu cümlede “-in” eki tamlayan ekidir. İkinci cümlede ise “”kalem” sözcüğü, “-in” ekini alarak ikinci kişiye (senin kalemin) ait olmuştur. Bu yüzden bu cümlede “-in” eki iyelik ekidir.
4. Çoğul Eki (-lar, -ler)
Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar.
- Bu çiçekler çok güzel.
- Yapraklar yavaş yavaş dökülüyordu.
Eklendiği sözcüklere başka anlamlar da katar. - Dünyaları kazansa gözü doymaz. (abartma)
- Selim Beyler henüz gelmedi. (saygı)
- Fuzuli’ler, Baki’ler kolay yetişmiyor. (benzerleri, gibi)
Not: “-ler, -lar” eki aile adı oluşturarak yapım eki görevinde de kullanılır. Bu durumda “-ler, -lar” eki yazım kuralı gereği, kesme işaretiyle ayrılmaz.
- Ayşeler yarın İzmir’e gidiyor.
