Kabul Günleri
Dünyada En Güzel Şey Nedir? Fransız için ingiliz için italyan için Alman için Amerikan için Türk için Esprili genç kadın Gemi Akılsız güzel Askeri geçit resmi ve tören Dolar için iş Buyrun oturalım Türk konukseverliği, günümüze kadar sürüp giden Türk- lerin en önemli özelliklerinden birisidir.1 Konukseverlik, günümüz kent ortamında belirli ölçüde azalmakla birlikte, yine de etkinliğini sürdürmektedir. Bu bölümde, sözünü I M. Tezcan, Türklerle ilgili Stereotipler ve Türfe Değerleri Üzerine Bir Deneme, ss. 219-220. 202 Türk Ailesi Antropolojisi edeceğimiz kabul günleri de konukseverlik özelliğinin kent ortamındaki devamıdır. Konukseverlik, göçebe Türk toplumunda bile çok önemli bir değerdi. Kaşgarh Mahmut, "Konuk gelince kut (uğur) gelir" der, Dede Korkut öykülerinde, "Misafiri gel- meyen kara evler yıkılsa daha iyi" denmekte, iyi bir ev ka- dınının özellikleri arasında, konuğa iyi davranmak belirtil- mektedir.2 Göçebe geleneklerinde konukseverlik, bir taraftan da cömertliğe bağlanmaktadır. Cömertliğin kaynağı, bir insa- nın ne kadar malı olursa nasibinden fazlasını yiyemez gele- neğine dayanmaktadır. Yine Kaşgarh Mahmut, "başkaları- na tatlı aş ver; konuğunu ağırla. Bu sayede millet arasında şöhretin artsın" demektedir.3 Günümüzde konukseverlik, yine Türk toplumunda etkinliğini sürdürmektedir. Kırsal kesimde daha canlı ve etkin olan konukseverlik, kent yaşamında daha değişik bi- çimlerde uygulanmaktadır. Sözünü ettiğimiz kabul günle- ri, kentlerde sadece kadınlar arasında uygulanmaktadır ve konukseverlik geleneğinin bir devamıdır. Erkeklerin kah- vehaneleri olduğu için onlarda kabul günü geleneğine ge- rek yoktur. Kent ortamında kadının çalışma yaşamına girmesiyle konuk kabul etme de formel hale gelmiştir. Kadının her zaman habersiz konuk kabul etmesi için zamanı yoktur. Aynı durum kasabalarda da formel duruma gelmiştir. Ka- sabalarda, özellikle üst tabakalarda ve dışarı açılmış aileler- de görülür. Hanımlar "kabul günü" kavramını daha da kı- saltarak "Gün" deyimini kullanırlar. Orta tabakalara men- sup hanımlar ise bazı yörelerde (örneğin Karadeniz Ereğli- si) gün geleneğini küçümseyerek bunu bir züppelik sayar- lar.4 Türkiye genelinde orta ve üst tabaka hanımları gün 2 S. Gûllûlü, Ahi Birlikleri, s. 58. 3 S. Güllülü., age, s. 59. 4 M. Kıray, Ereğli, s. 143. Kabul Günleri 203 geleneğini uygulamaktadır. Bununla birlikte, gün geleneği bütün yurtta, giderek alt tabakalara doğru yayılma eğilimi göstermektedir. Kadınlar arasındaki mevcut sosyal mesafe, kocalarının çevredeki statülerine bağlıdır. Üst tabakalara mensup gün- lerdeki kadınlar, özellikle bu hususa önem verirler. Gün dışında hanımların yakın arkadaş ve dostları, gü- nün her saatinde birbirlerini ziyaret ederler. Günler ise da- ha geniş bir çevreyi içine alan formel bir yapıya sahiptir. Gün Nedir? Ev hanımlarının boş zamanlarını değerlendirmek için ayda bir kez kendilerinin belirledikleri tarihlerde ve kendi evle- rinde verdikleri kendine özgü kurallara bağlı bir çeşit da- vet, sosyal toplanmadır. Günümüz Türkiyesinde günler kent antropolojisi açı- sından kendine özgü kurallar geliştirmiş, gelenekselleşmiş bir kültür öğesi olmuştur. Yurdun her yerinde benzerlikler göstermektedir. Gün Çeşitleri Günler birbirleriyle benzerlik göstermekle birlikte, bazen yer, amaç ve katılanlar bakımından farklılıklar göstermek- tedir. a) Akraba Günleri Sadece akrabalardan oluşan günlerdir. Büyük kentlerdeki günlerin bir kısmı sadece akrabalar arasında yapılır. Anka- ra, istanbul, izmir gibi büyük kentlerde ulaşım güçlüğü ve çeşitli semtlerde dağınık olarak yerleşmiş akrabalar, ancak günler yoluyla görüşmek olanağını bulmaktadırlar. Kayseri'de varlıklı ailelerde görülen bir gün çeşidi de 204 Türk Ailesi Antropolojisi şudur: Bayramdan bayrama, kentin merkez otellerinden ya da lokantalarından birisi bir günlüğüne kiralanıp tüm ak- rabalar oraya gelir ve orada görüşürler. Erkekler ve çocuk- lar birlikte olurlar. b) Çalışan Kadın Günleri Çalışan kadınların düzenledikleri günler ise, genellikle ça- lıştıkları iş yerlerindeki arkadaşlarından oluşur. Daha çok hafta sonlanna denk getirilir. Nitelik olarak çalışmayan ka- dınların günleri ile benzerlik gösterirler. c) Genç Kız Günleri Ayrıca sadece genç kızların düzenledikleri günler de var- dır. Akranlarıyla toplanarak eğlenirler. Bu toplantılar ka- dınlarınki gibi yoğun hazırlıkları gerektirmez. d) Kumar Günleri Üst sosyoekonomik kesimdeki hanımların bir kısmı, sade- ce kumar için gün düzenlemektedirler. Orada diğer gün- lerden farklı olarak, masanın başına oturulup konken vs. oynayarak saatlerce oturulan yerden kalkınmaz. Bu arada bir şeyler de yiyip içerler. Fakat, oyuna daha çok önem ve- rilir. Günlerde esas amaç, eşdost, konu komşunun bir ara- ya gelerek görüşmeleri, eğlenmeleridir. Bizim burada ele aldığımız günler ise bu türdendir. Gün Hazırlıkları Günler genellikle öğleden sonra düzenlenir. Gün hazırlıkları oldukça yoğun ve yorucudur. Bir gün önceden tüm ev halkı, bir sonraki günün heyecanı ile tüm evi baştan aşağı temizlerler. Mobilyalar yeniden yerleştiri- lir ya da yerleri değiştirilir. En güzel örtüler çıkarılıp seri- Kabul Günleri 205 lir. Tüm ev, camlar dahil olmak üzere güzelce temizlenir. Çünkü hanımlar geldikleri zaman tozlu, temizlenmemiş bir yer görürlerse acımasız olarak başka yerde ve zamanda ev sahibini kötülerler, dedikodusunu yaparlar. Vazolara çi- çek konur, en güzel süs eşyaları sergilenir. O gün ya da da- ha önceden tuzlu ve tatlı olmak üzere pasta, kurabiye, bö- rek, çörek cinsinden yiyecekler hazırlanır. En güzel servis takımları çıkarılır. Evdekiler güzel giysilerini hazırlayıp gi- yinirler. Hatta berbere gidilir. Güne gelenler de itinalı giyi- nirler. Günlere genellikle çocuk getirilmez. Fakat zorunlu nedenlerle yine de çocuğunu getirenler olur. Yalnız, genç kızlar annelerinin yanında gelirler. Bunlar servis yaparken ev sahibine yardımcı olurlar. Günlerde çoğu kez, 10-12 kişi ile toplanılır. Fakat evin büyüklüğüne göre bu sayı artabilir. Çay kazasında, ev sahibinin yeter sayıda terliği olma- yacağı düşüncesiyle kalabalık olan günlere herkes yanına kendi terliğini alarak gider. Günlerde Neler Yapılır? Gelenlere önce kolonya, sonra şeker, daha sonra da sigara ikram edilir. Günde yapılan şeylerin başında sohbet gelir. Bunlar güncel konular, siyasal haberler, sanatçılar, TV-Radyo programları ve mahalli haberlerden oluşur. Tabi bu arada dedikoduya da başvurulur. Katılanların niteliklerine göre dedikodular da kibar cinsten çekiştirmeler olabileceği gibi, daha ağır suçlamalar da olabilir. Günler, kentin, kasabanın toplumsal yapısını yorum- lama için bir araçtır.5 Fıkralar ve ilginç haberler de bu ara- da bol bol yer alır. Kocaları, çocukları hakkındaki konuş- 5 P. Benedict, "Kabul Günü", Anthropological Çuarttrly, c. 47, No. l 206 Türk Ailesi Antropolojisi malar ve yetişkin çocuklarının çapkınlıkları da konuşma- larda geniş yer alır. Elbise modelleri, yemek tanımlamaları, ev döşeme konulan da konuşmalarda yer alır. Günlerdeki temel etkinliklerden birisi de, nakış işle- mektir. Kadınların başta gelen meraklan arasındaki nakış, hem kendi kızlan için, çeyize koymak amacıyla, hem de evde kullanmak için ve eşe dosta akrabaya armağan ver- mek için işlenir. En son model el işleri yapılır. Örnekler alınıp verilir. Aynca nasıl işleneceği konusundaki açıkla- malar yapılır. Örgüler ve iğne oyalan da diğer yapılan el iş- leridir. Müzik ve eğlence, halk oyunları da günlerin bir özelli- ğidir. Günlerin en neşeli bölümü de budur. Özellikle oyun havaları çalınarak oynanır ve şarkılar çalınıp söylenir, ha- lay çekilir, gülüp eğlenilir. Günlerin önemli bir özelliği de yiyecek ve içecek faslı- dır. Çay servisi yapılınca pastalar ve çörekler de birlikte ik- ram edilir. Çay kazasında ikramlarda hali vakti yerinde olan aile- ler çay yanında dört çeşit yiyecek sunmaktadır. Diğerleri birisi tatlı (kek gibi) birisi de tuzlu (poğaça, çörek gibi) ol- mak üzere iki çeşit yiyecek sunmaktadır. Çay servisi, iki kez yapılır. Üçüncü kez çay servisi sa- dece isteyenlere yapılır. Çayı çok sevenler varsa onlar için dördüncü, beşinci kez çay servisi yapılır. Bu arada günlerin adeta gelenekselleşmiş yiyeceklerin- den birisi de "kısır"dır. Acılı baharatlı olarak hazırlanan kısır yanında ayrıca turşu, ayran vs. gibi şeyler de ikram edilmektedir. Güne gelen hanımlar o gün fazla bir şey ye- meden geldikleri için bunları bol bol yerler. Kısır, çay ser- visinden önce ya da sonra sunulur. Asma yaprağı, marul, kıvırcık gibi yeşillikler ile birlikte sunulmaktadır. Bazı yerlerde çaydan önce kahve ya da limonata gibi içecekler de ikram edilir. Kayseri'de evde yapılan dondur- Kabul Günleri 207 ma da ikram edilir. Yiyecek işleri tamamlandıktan sonra eğer paralı bir gün ise kuralar çekilir ve toplanan paranın tamamı kurada çıkana verilir. Sonra, yine eğlenceye geçilir. Genellikle bir çeyrek altın ile katılınmaktadır. Dolar olarak 10-20 dolar arasında değişmektedir. Akşam vakti yaklaşınca bir hanım, artık yavaş yavaş kalksak iyi olur diyerek herkesi harekete geçirir ve dağılınmaya başlanır. Ayrılırken her şey için te- şekkür edilerek yeniden görüşmek isteklerini dile getirir- ler. Bazı yörelerde günlerde dinsel etkinliklere de yer veri- lir. Örneğin Kuran'dan âyetler okunur, ilahiler söylenir. Kalabalık günlerde genç kızlar ayrı odada oturup yer içer, sohbet ederler. Genç kızlar, gitmeden ev sahibinin bulaşığın da yıka- ***** ona yardımcı olurlar. iki gün aynı güne tesadüf ederse, bazı hanımlar önce birisine gidip orada bir süre kalmakta, daha sonra erken kalkarak ikincisine gitmektedirler. Bazı kentlerde varlıklı ailelerin hanımları evde yoğun yiecek hazırlıkları yapmayı göze alamadıkları için ve evin kirlenmesini istemedikleri için belli bir süre ile bir pasta- haneyi kiralayarak sıralarını savarlar. Günlerin Yapılmadığı Zamanlar Turistik yerler ya da diğer kırsal yörelerde günler yaz ayla- nnda yapılmaz.6 Deniz mevsimi birçok aileler yaz tatilin- dedirler. Bu nedenle sonbahar başından yaz ayları başları arasında günler düzenlenir (örneğin Bodrum). Ayrıca, ramazanda, dinsel günlerde ayın otuz birinci günlerinde gün düzenlenmez.7 6 F. Mansur, Bodrum. 7 Benedict, age. Günlerin işlevleri Toplumumuzda kırsal kesim dışında gelenekselleşmiş günlerin yukarıdaki açıklamalarımızdan anlaşılacağı gibi belirli işlevleri vardır. Bu işlevleri aşağıdaki gibi özetleyebi- liriz: a) Hanımların bir serbest zaman değerlendirme biçi- mini oluşturur. b) Birbirlerini tanıyan, bilen kişileri bir araya getirerek toplumda dayanışma sağlanmış olur.8 Hanımların tanıdık- eşdost çevreleri genişler. Bazı kasabalarda (örneğin Tütü- neli) kadınların günden başka bir araya gelecek toplantıla- rının olmadığını düşünürsek, günlerin ne kadar önemli ol- duğu anlaşılır. Bazen, ev sahibinin hiç tanımadığı kimseler de günle- re gelir. Böylece tanışmalarla dostluk çevresi genişlemekte- dir. c) Özellikle paralı günlerde eline toplu olarak para ge- çen bir hanım, bir gereksinimini karşılar. Böylece ekono- mik yardımlaşma gerçekleşir. ç) Güne katılanların eğlenmesi sağlanmaktadır. d) Hanımların güne gelen genç kızlar arasından oğul- larına eş seçme olanağı sağlanmaktadır. e) Özellikle akrabalar arasında yapılan günler akraba- lar arasındaki dayanışmayı güçlendirir. O Ev hanımlarının ev kadınlığı konusundaki bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi sağlanmış olur. Yemek, pasta ta- riflerini öğrenmeleri, örgü, nakış gibi becerilerini geliştir- meleri gibi. g) Evin gün vesilesiyle iyice temizlenmesine yol aç- maktadır. ğ) Ev hanımlarının yetenek ve becerilerini sergileme olanağını bulunduğu için onların doyum sağlamalarına yol 8 H. Yener, Keşan'da Misafirlik Anlayışı Degijiyor (çoğaltma). Kabul Günleri 209 açar. Çünkü ikram edilen yiyeceklerin evde yapılmış olma- sı güne katılanlar tarafından tercih edilir. Evde hazırlanan- lar daha taze, daha lezzetli, daha hesaplı olduğu için. Dı- şardan hazır alınan yiyecekler tercih edilmez. Bu nedenle ev hanımı, bilmediği şeyleri yapmaya zorlanmış bulun- maktadır. h) Dünyadan, yakın çevreden, olan bitenden haberdar oldukları için bilgi sahibi olmaktadırlar. Buna bir tür eği- tim işlevi diyebiliriz. Böylece topluluktaki olaylara katılım gelişmiş olur. Aynca çevredeki önemli olaylar hakkında kadınlarda bir ilgi duyma gelişir. ı) Günlerin en önemli işlevlerinden birisi de gelenek- lerin sürdürülmesini sağlamasıdır. Yiyecekler, el sanatları, eğlenceye ilişkin mevcut gelenekler günler sayesinde sür- dürülmektedir. Görüldüğü gibi günler, işlevselci antropologlar açısın- dan bakıldığında, yukarıda değindiğimiz tamamen olumlu nitelikteki işlevlere sahiptir. Bu yönleriyle kadınların önem- li ve yapıcı bir serbest zaman değerlendirme biçimidir. Ge- leneksel konukseverliğimizin de devamım sağlayan bu tür- deki geleneklerin kocalarca engellenmek değil, teşvik edilmesi gerekmektedir.
