Köy Kadınları Gezici Kursları Üzerine
Bu bölümde uzun yıllar bazı eksikliklerine rağmen, sürdü- rülmekte olan köy kadınlarına yönelik, bir halk eğitimi ve toplum kalkınması uygulaması olan köy kadınları gezici kurslarından ve kısmen de erkek kurslanndan söz edece- giz. Giriş Ülkemizde 1938 yılından beri etkinlikte bulunan bu kurs- lar, kuşkusuz yetişkin eğitimi açısından köylüye yararlı olan olumlu çabalardandır. Nitekim yıldan yıla sayılarının artışı da bu hususu doğrulamaktadır. Fakat bu kursların etkinlikleri üzerine şimdiye değin yeterli sayıda bilimsel •raştırmalar yapılmamış, sonuçlar sistemli olarak değerlen- dirilmemiştir. Oysaki gerek erkek ve gerekse kadın kursla- 212 Türfe Ailesi Antropolojisi n üzerinde araştırılacak sorun durumunda pek çok nokta- lar vardır. Örneğin kurs programları, kurs öğretmenlerinin yetiştiği okullardaki programlar, kurslardan mezun olanla- rın durumları üzerine araştırmalar yapılabilir. Biz burada, Ankara'nın Kızılcahamam merkez ve Kızılcaören Köyü ile Kayaş-Köstence ve Altındağ Sultanmurat semtlerinde açı- lan kadın kurslarının yıl sonu sergilerindeki gözlemleri- mizden ve sergilere Ankara'nın diğer kasabalarındaki köy- lerden gelen öğretmenlerle yaptığımız görüşmelerden edindiğimiz bilgilere göre ileride yapılacak araştırmalara çok az da olsa yardımcı olacak sorun oluşturan birkaç noktaya değinmek istiyoruz. Gezici Köy Kadınları Kursları Köy kadınları gezici kursları 1938 yılında kurulmuştur. Kurslann amacı, genç kızlara ve köy kadınlarına ev yöneti- mi ve analık için gerekli bilgiler vermek ve ev ile ilgili sa- natlarda kendilerine beceri kazandırmaktır, ilk öğrenimi tamamlayan kızlar ile 45 yaşına kadarki kadınların devam edebilecekleri bu kursları Milli Eğitim Bakanlığı yönet- mektedir. Bir kurs bir köyde sekiz ay kaldıktan sonra baş- ka bir köyde açılmaktadır. ilk yıllardaki uygulamada daha çok dikiş, nakış ve ev yönetimi konuları işlemekteydi. 1965 yılında programlar genişletildi. Genel eğitim, sağlık bilgileri, besin, beslenme bilgileri, toplum kalkınması, giyim, el ve ev sanatları gibi konular eklendi. 1977 yılında bu kurslar MEB Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğüne bağlanmıştır. Bu kurslara ilişkin sayısal ge- lişmeler aşağıdaki gibidir: Gezici Kadın Kurslarında Son Yıllardaki Sayısal Durum Öğretim yılı Açılan kurs Öğretmen Öğrenci sayısı sayısı sayısı 1974-75 2178 2516 45.610 1975-76 2378 2696 47.230 1976-77 2528 3173 45.635 1977-78 2728 3173 51.485 1978-79 2928 3400 54.055 1979-80 3299 3057 60.000 1980-81 3988 2490 61.000 Kaynak: MEB, Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Kayıtlan. 42 yılda ulaşılan kurs ve kursiyer sayıları yeterli değildir. Kurslara talebin çok az bir kısmı karşılanabilmektedir. 1964 yılında hazırlanan programların içerdiği aşağıda- ki konulardan oluşmaktadır. 1. Genel eğitim- Okuma yazma, yurttaşlık bilgisi, basit aritmetik işlemleri. 2. Ev, aile yönetimi ve sağlık bilgileri: a) Bireyin sağ- lık bakımı, b) Ev ve evde kullanılan eşyaların temizlik tan- zim ve bakımı ile evde kullanılan eşyaların hazırlanması, c) Çevre sağlık ve temizliği, ilk yardım ve evde hasta bakı- mı, ç) Ana çocuk sağlığı, çocuk gelişimi ve eğitimi, d) Aile ilişkileri. 3. Besin beslenme bilgileri: Beslenme bilgileri, yiye- ceklerin hazırlanması, besinlerin korunması. 4. Tarım bilgileri: Evde sebzecilik, evde kümes hay- vanları, arıcılık, ipek böcekçiliği, sütçülük ve süt mamulle- ri, çiçekçilik. 5. Toplum kalkınması: a) Karşılıklı ve karşılıksız yardımlaşma yoluyla çeşit- 214 Türk Ailesi Antropolojisi H toplum projeleri hazırlama ve uygulama, b) Küme çalışmaları, c) Kooperatif. 6. Giyim: a) Kadın iç ve dış giyimi, b) Erkek iç ve dış giyimi, c) Çocuk iç ve dış giyimi. 7. El ve sanatları: a) Yerel el sanatlarının geliştirilmesi, b) Yerel ürünlerin değerlendirilmesi. Kadın Kursları, köylülerce istenilen kurslar durumuna gelmiştir. Bunun çeşitli nedenleri var. ilkin, sosyolojik bir gerçek olarak, bu kursları bitiren köy kızlarının ve kadın- larının toplumsal statüleri yükselmektedir. Artık köy deli- kanlıları evlenirken kurs bitirmiş bir kızı daha fazla tercih etmektedirler. Gerçekten kursları bitirenlerde eski çekin- genliklerini atıp bir kimse ile doğru dürüst konuşabilme, bir topluluk karşısına çıkma, giyim kuşamda bir farklılık ve düzenlilik, estetik bir görünüş egemen olmaktadır. Top- lumsal değişme sürecine görgü ve bilgileriyle bir katkıda bulunmaktadırlar. Tutumları, davranışları bakımından kent ve kasaba kızlarına benzemeye çalışmaktadırlar. Köy- lü açısından asıl önemli olan, kız ve kadınların kurslarda birtakım beceriler elde etmeleridir. Biçki-dikiş, nakış, el örgüleri ve işleri ve birkaç yemek çeşidi öğrenmek köylü- lerce önemli sayılmaktadır. Fakat her şeye rağmen öğret- menler, ağa kızına ya da kasabalı bir kıza özenen köy kız- larının yaptıkları şeyleri kullanmadıklarını, sandıklarına koyduklarını, kasabaya gittiklerinde bunları kullanma ola- naklarının daha fazla arttığını, fakat köyde bunları süs ola- rak kullandıklarını belirttiler. Örneğin el işleri vs. gibi şey- ler. Köy Kadınları Gezici Kursları ve Erkek Kursları Üzerine 215 Sorunlar A. Kurs sayılarının yetersizliği ve bölgeler arası dengesizlik Kursların bu kadar istenmesine rağmen bugünkü olanak- larla tüm istemin ancak % 20'si karşılanmaktadır.1 Kursların sayıları 1944'te 111 iken 1966'da 548'e yük- selmiştir. Mezunlar sayısı da 1939'da 40 kişi iken 1966'da 19.351'e varmıştır.2 Daha sonraki gelişmeler önceki çizel- gede belirtilmiştir. Ayrıca bu kusurların yurt düzeyine dağılmaları da dengesizdir. Batı bölgelerimizde daha çok açılmaktadır. Bu hususu aşağıdaki çizelgeden görebiliriz.3 ilin Adı Bursa izmir Ankara Çankırı Diyarbakır Hakkari 1966-1967 Ders Yılına Göre Devam Eden Kurs Sayısı Öğrenci Sayısı 21 19 17 3 4 4 461 483 243 29 30 33 B. Biçki-Dikiş-Nakış Kurs öğretmenleri daha çok dikiş, nakış ve el işleri (yün örgüler, dantel, oya vs.) üzerinde durmaktadırlar. Kimi öğ- retmenler kendi uzmanlık ve ilgilerine göre dikişten çok nakısa, kimileri de dikişe önem vermektedirler. Sergilerde gösterilen öğrenci çalışmaları da daha çok dikiş ve nakısa önem verildiğini göstermektedir. Görüştüğümüz öğrenci- lerin çoğu da kurslara dikiş, nakış öğrenmek için devam ettiklerini belirtmişlerdir. Ankara Kusurlar Köyündeki bir 1 N. Mutlu, Köy ve Köylü Sorunu (çoğaltma), s. 88. 2 E. Kıhç, Türkiye'de Halk Eğitimi, s. 44. 3 Mutlu, age, s. 89. 216 Türk Ailesi Antropolojisi araştırmada en çok biçki-dikiş konusuna ağırlık verildiği ve bu konuda bilgi ve beceriye sahip olunduğu saptanmış- tır.-» C. Tarım Programdaki diğer derslere çok az değinildiğini gerek öğ- renciler ve gerekse öğretmenler bizzat belirtmişlerdir. Ör- neğin tarım bilgileri ve uygulaması konusuna öğrenciler il- gi göstermemektedirler. Çünkü bir ağacın, fidanın dikil- mesini günlük yaşantısı gereği öğrenci, öğretmenden daha iyi biliyor. Böyle konular öğrenci için bir yinelenme olu- yor. Ç. Sağlık, çocuk bakımı Çocuk bakımı, sağlığı, gebelik, sağlık gibi konular genç kızlar için kuramsal kalıyor ve bazı gelenekler yüzünden öğrenciler bu konuların ele alınmasından, derslerde işlen- mesinden sıkılıyorlar. Esasen bazı kurslarda bu konu, fazla teknik oluşundan dolayı öğretmenler tarafından çok az iş- lenmiştir. Bu nedenle şu noktayı belirtmekte yarar var: Es- kiden kurs öğretmenlerinin istanbul'daki üç aylık prog- ramlarında böyle teknik konuların kompetanlarca (uzman) demonstrasyon (örnek gösterme) yöntemi ile verildiğini ve kurs öğretmenlerince bu konuların daha iyi öğrenildiğini bazı eski öğretmenler belirttiler. Şimdiki kurs programla- rında kurs öğretmenleri için bu yola gidilmesi daha yararlı olabilir. D. Beslenme Yine, beslenme bilgileri de ilkokul mezunu köy kızlarına fazla kuramsal geliyor. Öğrendiklerini çok çabuk unutu- yorlar. Sergilerdeki gezici başöğretmenlerin denetlemele- 4 A. Çobanoğlu, Halk Eğitimi Açısından Gezici Kadın Kursları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1981. Köy Kadınları Gezici Kursları ve Erkek Kursları Özerine 217 rinde bu hususu gözledik. Karbonhidrat, vitamin, protein vs. gibi kavramların anlamlan anlaşılamamaktadır. Fakat bu konuda uygulamalı dersler öğrencilerin ilgisini çek- mektedir. Örneğin yemekler (et yemekleri, sebzeler, çor- balar, hamur işleri gibi), basit tatlılar ve çeşitli meşrubatlar kolayca öğrenilmektedir. Bu dersler, Kız Enstitülerinde uy- gulanan lüks ve pahalı malzemeye dayanan bir uygulama yapılmadığı sürece başarılı olmaktadır. Bu konuda amaç- lardan birisi de bölgede bulunan pahalı olmayan gıda mal- zemelerinden değişik yiyecekler yapmak olmalıdır. E. Toplum kalkınması Yine programdaki "toplum kalkınması" derslerinde yer alan kooperatifçilik, liderlik, karşılıklı yardımlaşmaya da- yanan toplum projelerinin hazırlanması ve uygulanması konuları da öğrencilerin ilgisini çekmemektedir. Kanaati- mizce bu konular daha çok erkek kurslarında ele alınmalı- dır. F. Oyuncak El sanatları bölümünde oyuncak yaptırılması da yer al- maktadır. Malzemesi bakımından öğrenciye pahalıya mal olmasına rağmen kimi öğretmenler artan kumaş parçala- rından birtakım bez oyuncaklar ve biblolar yaptırmışlardır. Fakat oyuncak yapım çalışmaları daha çok kasabalara ya- kın köylerde, dışarıya açık, kentle bütünleşmiş köylerde ve gecekondularda açılan kurslarda başarılı olmaktadır. Çün- kü oyuncakçılık daha çok kent yaşantısının gerektirdiği bir etkinliktir. Toplumsal bakımdan içine kapalı gelenek- li'• sel köy topluluklarında oyuncakçılık lüks sayıldığı için ilgi çekmemektedir. Hatta Doğu Anadolu bölgesindeki bazı il- li lerimizin köylerinde, "Oyuncağın canını vermedikçe yapıl- ması günahtır" anlayışı da vardır. Bu yüzden yapılan oyun- cakların evde ailelerince yakıldığını söyleyen öğretmenlere rastladık. 218 Türk Ailesi Antropolojisi G. Kadınlar Kurslara devam edenler çoğunlukla genç kızlardır. Oysaki amaçlardan birisi de köy kadınlarının eğitimidir. Gezdiği- miz her kursta mezun olan 35-40 öğrenciden 3-5 tanesi kadındı. Kadınların devamsızlık nedenlerinden bazıları, evde küçük çocuklarının bulunması, ev işleri ve mevsimlik işlerdir. Köy kadınlarının kimileri de "bizden geçti artık, gençler öğrensin" diyorlar. Bununla birlikte kimi öğret- menler haftanın bir iki günü için köy kadınlarını kurslara kabul ediyorlar. Kimileri de kursa gelemeyen kadınların evlerinde ders yaptıklarını söylediler. Ayrıca başka bir araştırmada, öğretmenlerin çoğunun bağımsız evlerde kurs programını sürdürdükleri saptanmıştır.5 Bu nedenle kurs- ların yapılacağı sabit kuruluşların gereği açıktır. Bununla birlikte bu kurslara kadınların devamını sağlayıcı önlemler alınabilir. Kaldı ki annenin rolünü gereği gibi yapabilmesi için çok yönlü bir eğitime tabi tutulması gerekir. Ğ. Kurs Araç-Gereçleri Kurslarda kullanılan araç gereçlerin sağlanılması da güç- lüklere yol açmaktadır. Kimi öğretmenler kasabaya indik- lerinde öğrencilerin malzemelerini bizzat almaktadırlar (iplik, kumaş parçası, düğme, fermuvar vs. gibi). Bazen doğal koşullardan kasabaya inmek de güçleşmektedir. Bu nedenle malzemelerin önceden toptan sağlanması yoluna gidilebilir. Araç gereç yokluğu devamsızlık nedeni de ola- bilmektedir. H. Okuma-Yazma Kurslarda okuma-yazma öğretimi de gerektiği biçimde uy- gulanamıyor. Bununla birlikte gezdiğimiz kurslarda kurs öğretmenlerinin aynı zamanda köyde öğretmen olan eşle- rinden yararlanarak başarılı bir temel eğitim programını 5 Çobanoğlu, agt. Köy Kadınları Gezici Kursları ve Erkek Kursları Üzerine uyguladıklarını gözledik. 219 I. Kitaplık Kurs öğretmenleri ile ilgili başka bir sorun da, onların ufak bir kitaplıklarının bulunmamasıdır. Öğretmenin kurslar- daki programlarda yer alan ders konulannda uzman olma- dığı göz önünde bulundurularak vereceği derslere hazırla- nabilmesi için elinin altında temel kitapların bulunması gerekir. Bakanlığın bu noktayı da dikkate alması beklenir. Esasen Bakanlığın her kurs için ayırdığı ödenek çok yeter- sizdir. Aynca köyde ders yapılacak yeri bulmak da başlı başına bir sorundur. 1. Ekonomik Yönler Kursların ekonomik yönden üzerinde durulması gereken noktalar da var. Mezunlar gerçi dikiş için terzi ücreti ver- memek üzere aile bütçesine ekonomik bakımdan bir katkı- da bulunuyorlar. Fakat bu mezunların yurt çapında eko- nomik kalkınmaya da bir katkıları olması düşünülmelidir. Bakanlık, çeşitli kurumlar için sipariş alan ve pazarlama iş- lerini düzenleyen, köy kadın ve kızlarının piyasa için iş alarak emeklerini değerlendiren ve ekonomik katkıyı sağ- layan bir örgütü oluşturmalı ya da mevcut örgütler yoluyla bu konu ile ilgilenmelidir. Gezdiğimiz gecekondu semtle- rinden birinde bu kurslardan mezun olan başarılı öğrenci- lere, bir dernek sipariş veriyordu. Öğrenci velileri de öğ- retmenlerden kızlarına sipariş almaları için çaba harcama- larını ısrarla rica ediyorlardı. Gezici kurs öğretmenlerinin çoğu, kurs programlarını kısmen yeterli görmektedirler. Yetersiz görenler ise, prog- ramın uygulanma olanağının olmayışını, çevre koşullarına uymayışım, pratik yarar sağlamayışını, araç-gereç yokluğu- nu belirtmişlerdir.6 6 Çobanoğlu, agt. Genel Değerlendirme 42 yıllık uygulama sonunda 45.569 kurs açılmış, bu kurs- lardan 890.768 kursiyer mezun olmuştur. Ortalama olarak her kursa 19 öğrenci düşmüştür.7 Kurs programları, 8 aylık bir süreye göre çok yüklü- dür. • Kurs yerlerinde yakıt, aydınlatma ve donatım eksik- likleri vardır. • Programlarda araç-gereç eksikliği dikkati çekecek derecede yaygındır. • Rehberlik edici bir denetim mekanizmasının gelişti- rilmesi de dikkate alınabilir. • Programlar daha işlevsel duruma getirilebilir. Gü- nün koşullarına, sosyoekonomik gelişmeye uyan program- lar işlevsel olabilir. Yukarıdaki değerlendirmeleri dikkate alarak kurs programlannda bir değişme yapmak gereklidir. Çok geniş kapsamlı bir programdan çok, biçki dikiş ve bir dereceye kadar da genel kültür programlan çerçevesinde yoğunlaşn bir düzenleme söz konusu olmalıdır. Esasen kurslardaki uygulamada belirli konulara ağırlık verilmektedir. • Ayrıca kursların yaygınlaştırılması için sürekli izle- nip değerlendirilmesi de Bakanlığın amaçlarından olmalı- dır. SONUÇ Kalkınma planlarında geliştirilmesi, yararlı ve etkin duru- ma getirilmesi öngörülen gezici köy kursları, köylüye yö- nelen olumlu çabalardandır. Son yıllarda kentlerin gece- kondu yörelerinde de açılmaktadır. Ancak kadın kurslarım 7 Çobanoğlu, agt. Köy Kadınları Gezici Kursları ve Erkek Kursları Üzerine 221 biçki-dikiş dışındaki konularda daha etkin duruma getir- mek ve mezunlara ekonomik kalkınmaya, aile ekonomisi- ne katkıda bulunacak piyasa için sipariş almak gibi iş ola- nakları sağlamak yoluna gidilmelidir.8 Böylece, iyi bir üretici ve tüketici yetiştiren, kişiliğinin gelişmesine katkı- da bulunan, aile yaşamında beceri sahibi daha başarılı ele- manlar yetiştirmiş olan bu kurslara gereken önemin veril- mesi gerektiği inancındayız. Hatta bu kurslarda el sanat- larının biriyle meslek sahibi olma amacı da bulunabilir. Mahmut Tezcan, "Memleketimizde Gezici Köy Kursları ve Bazı Sorunları Hakkında Birkaç Not", Eğitim Hareketleri, ss. 180-181, c. 16,1970.
