Tükürük Bezleri

• Gl.parotis; seröz niteliktedir. Kanalı ductus parotidicus'dur (Stensen kanalı). Kuru besinlerin yumuşatılmasında görevlidir.
• Gl.mandibularis; köpek ve kedide serömüköz, kemirgenlerde seröz salgı oluşturur. Wharton kanalı ile ağız boşluğuna açılır. Kayganlık sağlayarak mukozanın korunmasına yardımcı olur.
• Gl.sublingualis; at, sığır, domuz, kedi ve köpekte serömüköz, kemirgenlerde müköz niteliktedir. Rivinus ve Bartholin kanallarını kullanır. İçerisindeki müsin miktarı fazladır ve koyu kıvamlı olduğu için ağızdan iplik şeklinde sarkar.

Seröz ; protein içerir, müsin yoktur, ince ve sulu salgı olur
Müköz; salgı müsin içerir
Serömüköz; seröz ve müköz nitelik gösterir

Tükürüğün Bileşimi

• Renksiz, kokusuz, yapışkan, kolayca köpüren, hafif apolesans bir sıvıdır.
• İçinde bulunan maddeler; elektrolit, protein, tükürük a-amilazı, dökülmüş epitel hücreleri, lenfosit bulunur.
• pH; köpekte uyarılma sırasında pH 7.5'a kadar yükselir. Domuzda 7.32, atta 7.56, sığırda 8.1
• Özgül ağırlığı (d): 1.002 -1.009
• İnorganik madde olarak; potasyum, sodyum, kalsiyum ve magnezyum klorür, bikarbonat ve fosfat tuzları bulunur.
• Organik madde; pityalin denilen tükürük amilazıdır. Pityalin, kornivor ve omnivorlarda yeter miktarda, atta az, geviş getirenlerde ise çok az veya hiç yoktur.
• Enzimler; tükürükte lipaz, maltaz, peroksidaz ve mükolitik gibi enzimler bulunur.
• Üre: Ruminant tükürüğünde üre miktarı çoktur. Tükürüğün 3-14 mg/100 ml azot, bu azotun da %77'si üre azotudur.

Tükürük bezleri uyarım olmaksızın kendiliğinden de salgı oluşturur. Bunun amacı ağız ve yutak mukozasının sürekli nemli tutulmasıdır. Gll.buccales sürekli salgı yapar.

Tükürüğün Miktarı

• Genel olarak karnivorlarda az, herbivorlarda en çoktur.
• Yem çeşidine göre lokmadaki tükürük miktarı da değişir.
• Lokma içerisinde, kuru ot ve saman kendi ağırlıklarının 4 katı, yulaf kendi ağırlığından biraz fazla, yeşil ot ise ağırlığının yarısı oranında tükürük içerebilmektedir.
• Yemin içerdiği su miktarı ile tükürük arasında ters orantı vardır.
• Üç ana tükürük bezi dışındaki bezlerden salgılanan tükürük miktarı hayli çoktur. Birçok hayvanda toplam parotis salgısına eşit düzeye çıkabilir. Bu bezlerin salgıları serömüköz nitelikte olduğundan koyu kıvamlı ve yapışkandır.

Tükürüğün Miktarı

• Atta parotiz bezi en fazla salgı oluşturan bezdir.
  
• Tükürük bezleri özellikle geviş getirenlerde önemlidir. Diğer bezlere ilaveten Gl.molaris inferior, Gll.labiales, Gll.palatinae ve Gll.pharyngea bulunur.
• Genel olarak çiğnenen taraftaki parotis salgısı daha fazladır.
• Gl.mandibularis ruminantlarda sadece besin alma sırasında salgı yapar, ruminasyon sırasında inaktiftir. Gl.sublingualisin salgısı sürekli olmayıp çok yavaş seyreden bir dinlenme dönemi gösterir.
• Geviş getirenlerde bol ve alkalik tükürük salgısı, rumen sıvısının kıvamı ve reaksiyonun ayarlanmasında rol oynar.
• Dinlenme ve geviş getirme dönemlerinde rumen ve retikuluma gelen salgı miktarı, besin alımından sonra geçen süreyle yakından ilgilidir. Bu süre ne kadar çok olursa buralara o kadar çok tükürük salgısı gelir.
• Rumenin besin ve tükürükle dolarak gerilmesi, tükürük salgılanmasını durduran inhibitorik bir refleks başlatır (Ruminosalivatorik refleks). Rumen boşaldıkça bu refleksin etkisi de azalır.

Tükürüğün Görevleri

• Alınan besin maddelerini ıslatır ve yumuşatır.
• Ağız mukozasının nemli ve kaygan tutulmasını sağlar. Böylece mukoza korunmuş olur. Kusmadan önce tükürüğün artmasının nedeni mukozayı mide asit içeriğinden korumaktır.
• pH'yı nötr tutmaya çalışır. Böylece dişlerin Ca++ kaybetmesini önler.
• Ses çıkarmayı ve insanlarda konuşmayı kolaylaştırır.
• Tükürüğün buharlaşması fil, sıçan gibi hayvanlarda vücut ısısının düşürülmesine yardımcı olur.
• Tükürükte bulunan pityalin nişastanın parçalanmasını sağlar.
• Hg, KI, Pb, üre ve çocuk felci, kabakulak, kuduz etkenleri bu yolla dışarıya çıkartılır.
• Besinlerin ısısının, vücut ısısına yaklaştırılmasını sağlar.
• Ruminantlarda tükürük sekresyonu çok fazla olup, vücut sıvı ve elektrolitleri için ikinci bir dolaşım sistemi oluşturulur.
• Ruminantların tükürüğü, yüksek alkaliliğinden ötürü rumende bakteriyel fermentasyonu kolaylaştırır, fermentasyon asitlerini nötralize eder.
• Tükürüğün antibakteriyel özelliği vardır.

— Lizozim denilen maddeler ağız boşluğundaki bakterilerin düşük düzeyde kalmasını sağlarlar.

• Bazı hayvanlar yaralarını temizlemede tükürükten faydalanır.

— Dezenfeksiyon ve kanı pıhtılaştırma özelliği vardır.

• Tükürük bezlerinde özellikle intrauterin yaşam ve yeni doğanlar için önemli hormonlar yapılır:
• Parotis bezinde; parotin
• Gl.mandibularisten; kallikrein, epidermal büyüme faktörü (EEG), mezenşimal faktör, epitelyal büyüme faktörü(EGF), sinir büyüme faktörü (NGF), renin, eritropoetin, immunoreaktif glukagon (IRG), gastrin, nonsupressibl insülin benzeri aktivite (NSILA), amilaz, ribonükleaz ve asit fosfataz salgılanır.
• EGF; özellikle yeni doğanlarda dişlerin çıkmasına ve göz kapaklarının açılmasını sağlar. Sindirim ve solunum sisteminde hücre çoğalmasına neden olur.
• Mezenşimal faktör; mezenşimal orjinli dokuların metaplazisinde önemli rol oynar.
• NGF; duysal sinirlerin ve otonom sinir sistemine ait sempatik adrenerjik sinirlerin gelişimini hızlandırır. Gangliyon hücrelerini sayı ve büyüklükçe geliştirir.
• Parotin; mezenşim hücrelerine etkiyerek büyüme ve gelişmelerini hızlandırır.

Tükürük Sekresyonunun Düzenlenmesi
Tükürük sekresyonu; çeşitli reseptörler, afferent sinirler, tükürük merkezleri, sekretorik ve vazomotor efferent sinirler, kan damarları ve bez hücrelerini kapsayan karmaşık bir refleks olayıdır
Sekresyonun düzenlenmesinde uyaranın kaynağına bağlı 3 evre vardır:
1. Ruhsal Evre (Cephalic):

• Açlık ya da iştah açıcı bir besinin görülmesi, koklanması, hatta düşünülmesi tükürük salgılanmasını artırır ki buna ağız sulanması denir.
• Refleks olayında görev alan afferent yollar görme (N.opticus), koklama (N.olfactorius) ve işitme (N.statoacusticus) sinirleri içerisindedir. Ruhsal evre özellikle köpeklerde önemli rol oynar.
• Ruhsal evrede salgılanan tükürüğün bileşimi besinin özelliğine göre farklı olur. Örneğin, köpeğe etin gösterilmesi mandibular ve sublingual bezlerden iplik şeklinde kıvamlı, yapışkan ve müköz bir salgıya, kurutulmuş et ya da kuru ekmeğin gösterilmesi bol sulu (seröz) bir parotis salgısına neden olmaktadır.
• Pavlov, ruhsal refleksleri şartlı refleksler olarak isimlendirmiştir.

2. Ağız Evresi (Buccal):

• Ağız mukozasındaki temas, ısı ve kimyasal madde reseptörlerince alınan uyarımların afferent sinirlerle tükürük salgı merkezlerini uyarması sonucu bol tükürük oluşur.
• Oluşan tükürüğün nitelik ve niceliği alınan besinle ilgilidir.

3. Mide-bağırsak evresi (Gastrointestinal)

• Mide ya da bağırsağın başlangıç kısımlarına ruhsal refleksleri çalıştırmadan besin konacak olursa tükürük salgısının arttığı görülür.
• Özellikle irritasyon yaratıcı besinler ya da herhangi bir mide-bağırsak bozukluğu sonucu oluşan bulantı ve tiksinmelerde bu refleksler yoluyla tükürük sekresyonu olmaktadır.
• Yutulan tükürük bu zararlı maddeleri sulandırıp nötrleştirerek etkilerini hafifletmeye yardımcı olur.
• Bu refleksler, mide-bağırsak parazitlerinin uyarmaları sonucu da aktivite gösterebilmektedir.

Tükürük Bezlerinin Sinirleri
Medulla oblangatada nucleus salivatorius bulunur. Bunun da superior (kraniyal) ve inferior (kaudal) iki
sekretorik alanı vardır:

• Kraniyal; mandibular ve sublinguinal bezlerle
• Kaudal; parotis beziyle ilgilidir. Aralarındaki bölge ise üç bezin de çalışmasını sağlar.