Civa, insanlar tarafından tarihten önceki zamanlardan beri bilinmektedir. Kurna, Mezopotamya'da bir mezarda tekne içinde bulunan civanın M.Ö. 15 inci-16 ncı asırda elde edildiği anlaşılmıştır. Çinliler M.Ö. 200 yıllarında gerek metal cıvayı, gerekse sinabr kullanmışlardır. M.S. amalgama da kullanılmıştır. Bu zamanda lâzım olan civa Romenler tarafından işletilmiş olan Ispanya'daki Almaden'den temin edilmekte idi. 16 ncı asırda ispanyollar Meksika, Peru ve Bolivya'da civayı amalgamada kullanarak büyük altın, gümüş yataklarının meydana çıkmasını sağlamışlardır.
17 ve 18 inci asırlarda termometrelerin icadı ile civanın ilmi olarak kullanılması, ihtiyacı artırmıştır. 1799 da bulunmuş olan civa fulminatı bugüne kadar patlayıcı bir madde olarak kullanılmaktadır. 1890 yıllarından beri klorin ve kostik soda imalinde kullanılan elektrolitik civa pilleri, civaya olan ihtiyacı daha da artırmıştır. 20 nci asırda civanın kullanıldığı daha birçok yeni sahalar açılmıştır. Bunlardan başlıcaları : tıpta, amalgama işlerinde, ziraatte ve endüstride, mikrop öldürücü olarak, kontrol aleti ve devre anahtarlarında, difüzyon pompalarında, elektrik ampullerinde, bataryalarda, civa buharlı elektrik santrallerinde, boya sanayiinde, katalizatör olarak ve son olarak da plastik endüstrisinde kullanılmaktadır.

Nabit civa (Hg).— Sıvı haldedir. Özgül ağırlığı: 13.6 gr, gümüş rengindedir; — 40°C de kristalleşir. Civa yataklarında metalik halde çok azdır. 350°C de buharlaşır ve buharları zehirlidir. Nitrik asitte çözülür.
Amalgama (Ag, Hg). — Gümüş rengindedir. Formülü Ag2Hg3 ten Ag36Hg arasında değişir. Sertliği 3-3.5 arasında olan bir metaldir. AgHg de gümüş miktarı % 35 tir. Tabiatta az bulunur. Nitrik asitte çözülür. Yatakların oksidasyon zonunda teşekkül eder. İspanya, Şili, isveç ve Çekoslovakya'da bulunmuştur.
Metasinnabarit (HgS).— Siyah renklidir, özgül ağırlığı 7.7 gr. Civa yataklarının üst kısımlarında bulunan Sekonder bir mineraldir. Genel olarak asidik şartlarda teşekkül eder.
Tiemannit (HgSe).— Sertliği 2-3, özgül ağırlığı 8.19 gr, gri-esmer renklidir. Utah'ta bulunmuştur.
Onofrit (Hg(S,Se)).— Se % 4.5-8.4 dür. Meksika'da San Onofre'de bulunmuştur.
Coloradoit (HgTe).— Masiftir. Sertliği 2.5, özgül ağırlığı 8.07 gr, demir renginde. Colorado'da bulunduğu için bu ismi almıştır. Avustralya'da da tespit edilmiştir.
Sinabr (HgS). — Kahve-kırmızı renkli. Sertliği 2-2.5, özgül ağırlığı 8.0-8.2 gr, S % 13.8, Hg % 86.2 dir. Ekseriya kil, bitüm ve demir oksitle karışıktır. Civanın en önemli mineralidir. Genel olarak bazik şartlarda ve hidrotermal alkalin solüsyonlarında teşekkül eder. 580°C ye kadar dayanıklıdır. Asitler tesir etmez, sadece kral suyunda az erir.
Livingstonit (HgS • 2Sb2S3). — Stibnite benzer, kurşunî gri renklidir. Çizgisi ise kırmızıdır. Sertliği 2, özgül ağırlığı 4.81 gr. Meksika'da çıkartılmaktadır.
Kalomel (HgCl).— Sertliği: 1-2, özgül ağırlığı 6.4 gr, gri ilâ sarımsı beyaz renktedir, % 85 Hg ve % 15 Ci ihtiva eder. Ekseriya sıcak solüsyonlardan teşekkül eder. Sekonder olarak da bulunmaktadır. Çok defa nabit civa ve sinabr ile beraber bulunur, italya'da, Yugoslavya'da, ispanya'da ve az miktarda da Karaburun'da (Türkiye) tespit edilmiştir.
Kleinit (Hg.NH4 • klorit). — Bileşimi tam olarak bilinmez. Sertliği 3.5, özgül ağırlığı 8.0 gr. Turuncu renklidir. Teksas'ta bulunmuştur.
Eglestonit (Hg4Cl2O).— Sertliği 2-3, özgül ağırlığı 8.3 gr. Sarımsı-kahve renklidir.
Terlinguait (Hg2ClO).— Sarı yeşil renklidir. Özgül ağırlığı 8.7 gr. Birçok şekilleri tespit edilmiştir.
Mosesit (Hg,NH4 • klorit).— Civa-amonyum bileşimi olup, Cl, SO3, H2O ihtiva eder ve kleinite benzer. Küb sisteminde olup, spinel ikizi gösterir. Sarı renklidir; sertliği 3 tür. Terlingua, Texas'ta bulunmuştur.
Montroydit (HgO). — Portakal renginde, sertliği 1.5-2, Texas'ta bulunmuştur.
Amiolit (Hg. antimonit).— Şili'de tespit edilmiştir.

DÜNYADAKİ COĞRAFİ DAĞILIŞI VE JEOLOJİK DURUMLARI

Birçok memlekette civa zuhurları bilinmektedir (Levha I). Bunlardan en önemlileri İtalya ve İspanya olup, dünya istihsaline de hâkimdirler. İspanya'daki istihsal meşhur Almaden'den ve İtalya'daki istihsal de Monte Amiata'daki iki büyük madenden gelmektedir, istihsalde bunları tâkibeden diğer memleketler Çin, Meksika, Japonya, Amerika, Rusya, Yugoslavya, Filipin adaları ile Peru, Şili, Türkiye gibi diğer bazı memleketlerdir. Amerika'da en fazla Kaliforniya ve Nevada'da çıkmakta olup, bunları Alaska, Arizona, Idaho, Oregon, Texas, Washington, Arkansas ve Utah eyaletleri takibetmektedir.
Yeryüzündeki cevher yataklarına bakınca, bunlann Tersiyer ve Kuaterner erüpsiyon kuşaklarını takibetmekte olduklarını görmekteyiz. Bilhassa bu kuşaklar boyunca mevcut olan kırık hatları, yataklanmaya müsait yerleri teşkil etmişlerdir.
Batı Amerika'da Kaliforniya'da, Miosen sonrası orojenik hareketlerin bulunduğu sahil boyunca birkaç yüz km lik bir kuşakta civa yataklan mevcuttur. Diğer eyaletlerdeki zuhurlar daha küçük olup, başka bir kuşak boyunca sıralanmışlardır. Güney Amerika'da Meksika, Kolombiya, Peru, Şili'de yine bir kuşak boyunca uzanmaktadır.
Atlantik sahili boyunca önemli yatakların durumuna yukarıdan aşağıya doğru bir göz atacak olursak:
Alaska'daki Red Devil madeni en büyük olup, senede 20 000 şişe civa istihsal etmektedir. Cevher, dayklarla kesilmiş olan grauvak ve killi kayaçlardaki altere olmuş dayklarla faylar boyuncadır.
Kaliforniya'da New Almaden civa yatağı, Amerika istihsalinin % 40 ını vermektedir. Arazinin büyük bir kısmı Jura-Kretase yaşlıdır. 1948 yılı sonuna kadar l milyon şişeden fazla civa alınmıştır. Tenörü % 0.5-20 arasındadır.
İntruzyon olarak yeşil sahreler mevcuttur.

Meksika'da, Ganaos yatağından 1878 den beri 30 000 şişe civa istihsal edilmiştir. Gevher riyolitle örtülü olan latit domun üzerindedir. Altta Jura-Kretase kalkerleri vardır.
Peru'daki Huancavelica havalisi yatakları bir buçuk asırdan beri dünyanın en büyük istihsal yapmış yataklarıdır. 2 km genişlik, 8 km uzunluğunda bir kuşak halindedir. Buradaki Santa Barbara yatağından l 400 000 şişe civa alınmıştır. Saha, Jura kalkerleri, Kretase kumtaşı, kalker ve şeylleri ile volkanik kayaçlardan ibarettir.
Volkanizmayı müteakip birçok kırık ve faylar hâsıl olmuştur. Burada üç çeşit yatak mevcuttur:

1. Kumtaşlarındaki civa yatakları,
2. Kalkerlerdeki civa yatakları,
3. Derinlik kayaçlardaki civa yatakları.

Gang mineralleri kuars, kalsit, barit ve hidrokarbonlardır. Cevher permeabl tabakalarla çatlak aralıklarındadır. Sinabr yatakları Tersiyer volkanlarından daha gençtir.
Şili'de Panitaqui madeninin senelik istihsali 2 000 şişe kadardır. Cevher Mesozoik andezitik kayaçlarıyle, genel olarak İntruzif kayaçlara yakın (granodiorit) fay zonları boyuncadır. Cevher sinabr, civa-tetrahidrit, demir ve antimonla karışık olarak ayrışmış damarlardadır.
Şili civa yatakları Pasifik okyanusu boyunca 500 km lik bir şerit halinde uzanmaktadır. Kayaçlar pre-Kambrien yaşlı mikaşist, amfibol, kumtaşı ve konglomeradan ibaret olup, kuars-diorit Tersiyer volkanizmasıyle alâkalıdır. Gevher faylara tabidir. Bunlardan başka, Kolombiya'da da bazı civa yataklan mevcuttur. Avrupa'da, İspanya'da Sierra Morena eteklerindeki Almaden madeni dünyanın en büyük ve en zengin madenidir. 2 000 yıldan beri çalışmakta olan bu maden, daha 100 sene dünyanın ihtiyacını karşılayacak durumdadır. Saha kıvrımlı ve kırıklı Silurien kuarsit ve arduazlarından ibaret olup, kuars-porfir ve diabazlarla kat'edilmiştir. Yatak 350 m derine kadar çalışmaktadır. Cevher sinabr, metasinnabarit ve nabit civadan ibarettir. Cevherle beraber pirit, kalsit ve barit mevcuttur. Yatak şekli hidrotermal solüsyonların ramplasmanıdır. Cevher tenörü % 5-20 arasında değişmektedir.
italya'da, Monte Amiata eski bir maden olup, Almaden'den sonra dünyanın ikinci büyük madenidir. Cevher, trakit akıntılarının örttüğü Mesozoik ve Tersiyer sedimanlannın çatlaklarındadır. Pliosen yaşlı olan cevher, kalker, kumtaşı, trakit konglomerası ve trakitte bulunmaktadır. Tenor % l civarındadır.
Yugoslavya'da, Idria'da Trias kumtaşları ve dolomitik breşlerde emprenye halde ve çatlakları doldurmuş damarlar halindedir. Yatak Trias yaşlıdır.
Rusya'da, Urallar'da Berezovsk, Miask ve Begoslovks bölgelerinde civa yatakları mevcuttur. Sibirya'da, sinabr halinde galenle beraber olarak (Nerçinsk şehrindedir). Donetz kömür havzasında Nikitovka civa yatağı sinabr, antimuan ve piritle beraber bulunmaktadır.
Bundan başka, Avrupa'da Çekoslovakya'da, Romanya'da; Asya'da ise Çin'de, Filipinler ve Japonya'da civa yatakları mevcuttur.

TÜRKİYE’DEKİ CİVA ZUHURLARI

Türkiye'de ufak-büyük birçok civa zuhurları bilinmektedir. Bu yataklardan en önemlileri şunlardır :

• Karaburun.—Türkiye'de bilinen en eski madendir. 1900 yılından beri faaliyettedir. Cevher Devonien şistleri içerisindeki silisleşmiş kumtaşları ile boynuztaşında başlıca sinabr halindedir. Bundan başka, az miktarda nabit civa ve kleinit tespit edilmiştir. Tersiyer bazalt volkanizmasıyle ilgilidir. İki adet Konya tipi fırınla çalışmakta olup, günlük istihsali 20-25 kg civadan ibarettir. Tenor % 0.6 civarındadır.
• Karareis. — Karaburun yarımadasının batı ucunda olan cevher Paleozoik yeşil şistlerinde oldukça zengindir. 20 ton cevher kapasiteli döner fırınla faaliyette olup, günlük istihsali 200 - 300 kg civadır. Tenor % l - 5 arasındadır.
• Halıköy. — Etibank işletmesinde olan bu cevher şist-gnays kontaktındaki fay boyunca teşekkül etmiştir. 100 ton cevher kapasiteli iki adet döner fırınla günlük civa istihsali 300 kg kadardır. Tenor % 0.4 civarındadır.
• Çamlıca (Ödemiş). — Paleozoik şistlerde birçok zuhurlar bilinmekte, fakat henüz faaliyet halinde değildir.
• Türkönü (Ödemiş). — Şistlerin silisleşmiş çatlaklarında olan cevher henüz faaliyet haline geçmemiştir. Tenor % 0.5 civarındadır.
• Akmescit (Tire). — Küçük işletme halindedir. Günlük civa istihsali 5-10 kg kadardır. Tenor % 0.5-1 arasındadır. Bölgede bundan başka Toplak ve Habibler köylerinde küçük zuhurlar mevcuttur.
• Sızma-Lâdik (Konya). — Paleozoik şist ve kalkerlerinde, civarda andezitler mevcuttur. Eskiden beri basit usullerle çalışmaktaydı. Son zamanlarda Etibanka devredilmiştir. Tenor % 0.6-1 arasındadır.
• Şeyhşaban (Kastamonu). — Cevher Mesozoik fliş formasyonlarında, silisli ve breşik kısımlardadır. Basit usullerle, yılda 2-3 ton civa istihsal edilmektedir. Tenor % 0.5-1 arasındadır.
• Mudarlı (Kocaeli). — Cevher alüvyal teressüpler içindedir. Basit usullerle günde 5-10 kg civa elde edilmektedir. Tenor % 0.5 civarındadır.
• Alaşehir. — Cevher Paleozoik şistlerdeki ayrışmış ultrabazik kayaçların silisleşmiş kısımlarındadır, ilkel usullerle günde 15-25 kg civa elde edilmektedir. Tenor % 0.5-1 civarındadır.
• Muratdağı. — Cevherleşme oldukça yaygın olup, birçok zuhur bilinmektedir. Başlıcaları Baltalı, Camburt, Kestanelik tepe, Çiçeklikayası, Karacahisar v.b. dir. Sahada, kalker, gre, kil, konglomera, kuarsit, riyolit tüf, serpantin mevcut olup, genç erüptif kayaç, andezittir.
• Niğde (Gümüşlüköy). — Cevher Paleozoik şistleriyle, aralarındaki mermerlerde fay boyuncadır. Civa, antimuan ve volframla beraber bulunmaktadır. Püskürük kayaç olarak asidik ve bazik kayaçları mevcuttur. Henüz küçük bir işletme halindedir. Tenor % 1-5 arasında olup, ümitli bir sahadır.
• Gediz (Eskiköy). — Gediz civarında şistlerde bilinen zuhurlar mevcuttur. Henüz faaliyet yoktur.
• Bozdoğan (Aydın). — Mikaşistlerde olan cevher eskiden biraz çalıştırılmış, sonradan faaliyet durdurulmuştur. Tenörü % l dir.
• Antalya (Suveydiye-Kapısu).— Daha ziyade plaser olarak rastlanmış olan cevher çok az olduğundan, herhangi bir faaliyet yoktur.