KALITIMA GİRİŞ :

Canlı türleri kendilerine benzer yavrular meydana getirir. Türlere özgü özelliklerin nesilden nesile nasıl aktarıldığı, benzerliklerin ve farklılıkların ortaya çıkışım sağlayan faktörler hep merak edilmiştir, rin ve farklılıkların ortaya çıkışını sağlayan faktörleri, n nesilden nesile nasıl geçtiğini inceleyen bilim dalına KALITIM veya GENETİK denir. Kalıtım üreme ile sağlanır.

Kalıtımla ilgili ilk çalışmalar 18. yüzyıldan itibaren başlamıştır, bilim adamının çalışmalarından sonra, kalıtımın esaslarını ilk rtaya koyan bilim insanı GREGOR MENDEL olmuştur. Mendel rahip olarak bulunduğu manastırın bahçesinde bezelye bitkileri üzerinde kalıtım biliminin doğmasını sağlamıştır.
Mendel yaptığı deneylerin sonuçlarını 1866 yılında "Bitki Melezlerile Çalışmalar" adlı kitabında yayımladı. 19001ü yıllarda genetikle ilgili hızlanmış, özellikle son 10-15 yılda genetik mühendisliği Gregor MENDEL yüksek bir ivme kazanmıştır.

OLASILIK İLKELERİ VE UYGULAMALARI:

Mendel matematik ve biyoloji alanlarından eğitim gördüğünden yaptığı çalışmalarda olasılık ilkelerinden yararlanarak istatistiksel bilgileri biyolojiye uygulamış ve çalışmalarının sonuçlarını kolaylıkla görebilmiştir. Bu nedenle sonuçları yorumlamak ve başarıya ulaşmak daha kolay olmuştur.
Olasılık her zaman gerçekleşmeyen, ancak gerçekleşmesi beklenen olaylardır. Bunlara şansa bağlı olaylar da denir.
Olasılık, sonucun kaç defa olacağını değil, hangi oranda gerçekleşeceğini açıklar. Basit bir kesir ya da yüzde ile gösterilir.
Genleri bilinen bir canlının oluşturabileceği gamet çeşitleri olasılıkla hesaplanır.

GENETİKTE EN ÇOK YARARLANILAN OLASILIK İLKELERİ:

• Şansa bağlı bîr olayın (Bağımsız Olay) bir defa denenmesinden elde edilen sonuçlar aynı olayın daha sonraki deneme sonuçlarını etkilemez. Çünkü bağımsız olayların sonuçları da bağımsızdır.
• Havaya atılan bozuk paranın yazı yada tura gelme olasılığı %50 yani 1/2'dir. Parayı on kez havaya atığımızda hepsinin yazı gelmesi, onbirinci atışı etkilemez. Bu atışta da yazı yada tura gelme olasılığı %50'dir.
• Bir bebeğin kız yada erkek olarak dünyaya gelmesi olasılığı % 50 yani 1/2'dir. Bir annenin art arda sekiz kız çocuğu doğurduktan sonra dokuzuncu çocuğun kız yada erkek olma olasılığı yine 1/2 (%50)'dir. Daha önceki çocukların kız olması dokuzuncu çocuğu etkilemez.
• Şansa bağlı iki bağımsız olayın aynı anda olma olasılığı, bunların ayrı ayrı olma olasılıklarının çarpımına eşittir.
• Aynı anda havaya atılan iki bozuk paradan birini yazı gelme olasılığı 1/2, diğerinin yazı gelme olasılığı yine l/2fdir. Her ikisinin aynı anda yazı gelme olasılığı, ayrı ayrı yazı gelme olasılıklarının çarpımına eşittir. (1/2 x 1/2 = 1/4)

GENETİKLE İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR

Mendel'in çalışmalarının ve kalıtımla ilgili yasalarının daha iyi anlaşılması için bazı temel kavramların bilinmesi gerekir.

GEN:

DNA'nın belli bir proteine şifre veren kısmına denir. Ökaryot hücrenin çekirdeği de ve kromozonlar üzerinde bulunur. Yaklaşık 1500 nükleotitten oluşur.
Kalıtsal karakterleri ifade eden genler harflerle ifade edilir. Bir karekter için aynı harfin büyüğü de, küçüğü de kullanılabilir. Örnek; S ve s, A ve b, D ve d gibi.

ALEL GEN:

Bir karakterin kalıtımından sorumlu genlerden her birine alel gen denir. Alel genlerin biri anneden diğeri babadan gelir. Türlerde alel genler ikiden çok olsa bile, bir çok canlıda bunlardan en fazla ikisi bulunur ve karakterin özelliğini ortaya koyar. Alel genlerin kromozomların LOKUS adı verilen karşılıklı bölgelerinde bulunur. Örneğin S sarı bezelye tohumu, s yeşil bezelye tohumu, D uzun boy, d kısa boy gibi... 

HOMOZIGOT:

Bir karakteri kontrol eden anneden ve babadan gelen alel genlerin birbirinin aynısı olması durumudur. (AA, aa, DD, dd gibi) Bir karakter için aynı alelleri taşıyan bireye homozigot denir.

HETEROZİGOT:

Anneden ve babadan gelen, bir karakteri kontrol eden genlerin birbirinden farklı olması durumudur. (Aa, Dd, Bb gibi) Bir karakter için farklı alelleri taşıyan bireye heterozigot denir.

DOMİNANT GEN:

Baskın genlerdir ve büyük harfle ifade edilirler. Bu genler fenotipte etkilerini her zaman gösterirler.

RESESİF GEN:

Çekinik genlerdir ve küçük harfle ifade edilirler. Bu genler heterozigot durumda etkileri gizli kalır ve fenotipte kendilerini gösteremezler. Fenotipte etkilerini gösterebilmeleri için mutlaka homozigot olmaları gerekir.

GENOTİP:

Bir canlının sahip olduğu genlerin tümüne denir.

FENOTİP:

Bir canlının dış görünüşüne denir. Sarı saç, mavi göz, yeşil bezelye gibi. Fenotip, çevre ve genotip etkisiyle ortaya çıkar.

MONOHİBRİT:

Bir canlının BİR karaktere etki eden, heterozigot genleri açısından (Dd) incelenmesidir.

DİHİBRİT:

Bir canlının İKİ karaktere etki eden, heterozigot genleri açısından (Dd, Rr) incelenmesidir.

TRİHİBRİT:

Bir canlının ÜÇ karaktere etki eden, heterozigot genleri açısından (Dd,Rr,Kk) incelenmesidir.

BAĞIMSIZ GEN:

Alel genlerin farklı kromozomlar üzerinde bulunması durumudur.

BAĞLI GEN:

Bir kromozom üzerinde birden fazla genin bulunması durumudur. Gametler oluşurken bağlı genler birlikte kalıtılır.Bağlı genler ancak krosing- overla birbirinden ayrılabilir.

AYRILMA PRENSİBİ:

Bir karakteri kontrol eden al el genlerin mayoz bölünme ile birinin bir gamete, diğerinin de diğer gamete gitmesi olayıdır.

P (Parental) ÇAPRAZLAMA:

Annenin ve babanın çaprazlanmasıdır.

F (Filia=Nesil) ÇAPRAZLAMA:

Anne ve babanın çaprazlanması sonucu oluşan bireylere Filia= Nesil denir. Onların çaprazlanmasına denir. (Oğul döllerin çaprazlanması)

GAMET ÇEŞİTLERİ VE HESAPLANMASI

Genleri heterozigot olan karakterlerin verecekleri gamet çeşidi 211 formülü ile hesaplanır. Buradaki "n" heterozigot durumdaki bireylerin sayılarının toplamıdır. Örneğin (SsDd gibi iki heterozigot karakter varsa gamet sayısı 2n=22= 4 'dür.)

BAĞLI GENLERDE GAMET ÇEŞİDİ
Bir kromozom üzerinde bulunan genlere bağlı genler denir. Bunlar, gametlere giderken beraber hareket ederler. (Ancak krosing-over olayıyla birbirinden ayrılabilirler.)

Bağlı genlerin bulunduğu durumlarda, bazı gametler ya oluşmaz, ya da diğerlerinden daha az oranda oluşur. Bunlar krosing-over sonucunda oluşan gametlerdir.