BÖBREKLERİN ANATOMISI

Uriner sistemin (System urinaria) görevi, kanda erimiş halde bulunan mineraller (Na, K vb.) ile suyun, atılım veya biriktirilmesinin kontrolünü sağlayarak vücut iç ortamının dengesini korumaktır. Üriner sistem böbrekler, ureterler, vesica urinaria (mesane) ve urethradan oluşur.
Böbrekler (tekil Lat. ren, Gr. nephros), vücudun metabolik aktivite sonucu ortaya çıkan artık ürünleri ile fazla suyun organizmadan dışarı atılmasında rol oynayan organlardır. Bu yol ile vücudun elektrolit ve su dengesi sağlanır. Böbrekler bu görevini, filtrasyon (süzme), resorpsiyon (geri emme) ve ekskresyon (salgılama, dışarı atma) olayları ile gerçekleştirir.

Sağlı - sollu bir çift organ olan böbrekler karın arka duvarında columna vertebralisin iki yanında retroperitoneal olarak yerleşmiştir. Sağ böbrek T12 - L3, sol böbrek T11 - L2 düzeyinde yer alır. Böbreklerin alt uçları, crista iliacadan 2.5 cm daha yukarıdadır. Sağ böbrek, sol böbreğe göre karaciğer ile olan komşuluğu nedeniyle biraz daha aşağıdadır. Yaklaşık 11 cm uzunluğunda, 6 cm genişliğinde ve 3 cm kalınlığındadır. Ortalama ağırlığı yetişkin erkeklerde 150 gr kadında ise 135 gr’dır. Böbrekler, şekil bakımından fasulyeye benzer.

Böbreklerin Yüzleri ve Kenarları

Böbreklerin öne ve dışa bakan yüzüne facies anterior; arkaya ve içe bakan yüzüne facies posterior adı verilir.
Ön yüz; (facies anterior) Böbreklerin ön yüzleri konvekstir. Bu yüzün komşuluğu her iki böbrekte farklıdır. Sağ böbreğin ön yüz komşuluğu sağ böbreküstü bezi, karaciğerin sağ lobu, flexura coli dextra, medial kenarı boyunca duodenumun ikinci parçası ile alt ucun medial kısmı ince bağırsak kıvrımlarıyla komşuluk yapar.
Sol böbreğin ön yüz komşuluğu; sol böbreküstü bezi, mide, dalak, hilum renaleye yakın kısmı pankreas, alt ucun lateral kısmı flexura coli sinistra ile medial kısmı ise ince bağırsak kıvrımlarıyla komşuluk yapar. Periton aracılığıyla mide, dalak ve ince bağırsak kıvrımlarıyla komşuluk eder.

Arka yüz; (facies posterior) Böbreklerin arka yüzleri peritonsuz olup yağ dokusu içine gömülü vaziyettedir. Her iki böbreğin arka yüz komşulukları hemen hemen aynıdır. Arka yüzün üst kısmı diaphragma, hilum renale boyunca m. psoas majör, orta kısım m. quadratus lumborum, dış kısmı ise m. transversus abdominisin aponörozu ile komşudur. Ayrıca sağ böbrek sola nazaran biraz daha aşağıda olduğu için sağ böbreğin üst ucu 12. kosta ile sol böbreğin üst ucu ise 11. ve 12. kostalar ile komşuluk yapar.

Böbreklerin iç kenarına margo medialis, dış kenarına ise margo lateralis adı verilir.
Margo lateralis: Bu kenar konvekstir, Sağ böbreğin dış kenarı periton ile karaciğerin sağ lobundan ayrılır. Sol böbreğin dış kenarı üstte periton ile örtülü olup dalak ile komşudur.
Margo medialis: Böbreğin bu kenarının orta kısmı konkav, her iki ucu ise konvekstir. Orta kısımda vertikal olarak uzanan yarığa hilum renale denir. Buradan böbreğe giren çıkan oluşumlar geçer. Hilum renalede bulunan oluşumlar önden arkaya doğru v. renalis, a. renalisin birkaç dalı ve pelvis renalistir. Hilum renaleden böbreğin içine doğru sinus renalis olarak adlandırılan bir boşluk uzanır. Sinüs renalis böbreğin içinde yer alan, böbreğin şekline uyan bir boşluktur. Capsula fibrosa hilum renaleden içeri girerek sinüs renalisin iç yüzünü örter. Bu boşluğun içinde calix renalisler, pelvis renalis, böbreğin damarları ve sinirleri bulunur. Ayrıca bu oluşumların arasında kalan boşlukları da yağ dokusu doldurur.
Böbreklerin kalın, yuvarlak olan üst ucuna extremitas superior denir. Bu uca glandula suprarenalis oturur. Üst uca göre daha küçük ve daha ince olan alt ucuna extremitas inferior adı verilir. 

Böbreği Saran Tabakalar

Böbreği içten dışa doğru saran tabakalar capsula fibrosa, capsula adiposa ve fascia renalistir.
Capsula fibrosa: Sağlam kollejen liflerden yapılmıştır. Böbreği dıştan saran genişleme yeteneği az fıbröz bir tabakadır. Capsula fibrosa böbrek dokusundan kolaylıkla sıyrılabilir.
Capsula adiposa: Böbrek ve capsula fıbrosayı dıştan saran yağ tabakasıdır. Ön yüzde az miktarda bulunan yağ dokusu hilum renaleden geçerek sinüs renalise girer ve burada bulunan oluşumların arasını doldurur. Yağ dokusu böbreği darbelere karşı korur.
Fascia renalis: En dış örtü olup karın duvarındaki ekstraperitoneal yağ dokusunun (fascia subserosa) yoğunlaşması ile oluştuğu kabul edilir. Capsula adiposa ve böbreküstü bezini müşterek olarak sarar. Fascia renalis ve karın arka duvarındaki periton arasında pararenal yağ tabakası bulunur. Fascia renalis önden parietal periton ile sarılmıştır. Böbrekleri yerinde tutan en önemli oluşumlar böbreklerin damarları ve fascia renalistir. Ayrıca, capsula adiposa ve pararenal yağ dokusu da yardımcı olur. 

Böbreğin Genel Yapısı

Böbreğe frontal bir kesi yapıldığında, dıştan içe doğru cortex renalis, medulla renalis ve pelvis renalis olarak üç farklı bölge ayırt edilir.
Cortex renalis: Böbrek kitresinin 1/3’ünü kapsayan dış katmandır. Papilla renalisler dışında pyramis renalisleri çepeçevre saran böbrek dokusudur. Cortex renaliste corpusculum renaleler (Malpighi cisimcikleri) ve idrar kanalcıklarının bir kısmı yer alır. Malpighi cisimcikleri toplu iğne başı büyüklüğünde, kırmızı nokta şeklinde görülür. Cortex renalis iki kısımdan oluşur. Birinci kısım, capsula fibrosa ile pyramis renalislerin tabanı arasında yer alır. İkinci kısım, malpighi piramitleri arasında yer alan, daha koyu renkli kortikal bir dokudur. Bu doku, sinüs renalise kadar sütun şeklinde uzanır. Bu sütuna, columna renalis (Bertin kolonları) adı verilir.

Medulla renalis: Böbrek kitlesinin yaklaşık 2/3’ünü kapsayan iç kısımdır. Medulla renalis sayıları 8-10 arasında değişen ve pyramides renalis (Malpighi piramitleri) denilen koyu kırmızı renkli koni şeklindeki yapılardan oluşur. Bu piramitlerin tabanı cortex renalise paralel olarak uzanır. Tepesi ise sinüs renalise bakar. Tepesinde calices renales minoresin içine doğru uzanan papillae renales adı verilen kabarık kısımlar bulunur. Papillaların üzerinde sayıları birden fazla olan delikler vardır. Bu deliklere, foramina papillaria adı verilir. Pyramis renalislerin aralarında cortex renalisin uzantıları olan ve columna renalisler bulunur. Bir pyramis renalis ve onun etrafını saran korteks parçasına bir böbrek lobu (lobus renalis) denir.

Pelvis renalis: Hilum renaleden çıkmış, üreterle uzanan, sinus renalis içine oturmuş, kas ve zardan yapılı, huni şekilli bir bölümdür. Pelvis renalis, proksimalde büyük ve küçük kaliksler (calix renalis majoris et minoris) şeklinde böbrek dokusu içine uzanır. Böbreklerde süzülen idrar, papilla renalislerin üzerinde bulunan ve foramina papillaria adı verilen delikler ile calix renalis minörlara gelir. Huni şeklindeki calix renalis minorların geniş olan kenar kısımları papilla renalisin çevresine yapışır; böylece papilla renalis, calix renalis minör içine sokulmuş olur. Calix renalis minörlar genelde bir, nadiren de iki veya üç papillayı içine alabilecek şekildedir. Calix renalis minorların birkaç tanesi birleşerek calix renalis majoru oluşturur ve bunların sayısı herbir böbrekte 2-3 adettir. Calix renalis majörler birleşerek huni şeklindeki pelvis renalisi oluşturur. Pelvis renalis'in bir kısmı sinüs renaliste, diğer kısmı ise bunun dışında yer alır ve aşağıya ve içe doğru bir seyir gösterir. Bu seyri sırasında çapı giderek azalır ve birinci lumbal vertebranın processus spinosusu hizasında ureter ile devam eder. 

Böbreğin Damarları

Böbrekleri yerinde tutan en önemli oluşumlardan biri olan a. renalısler 1. ve 2. lumbal vertebralar arasındaki discus intervertebralis seviyesinde her İki tarafta aorta abdominalisden ayrılır. Sağ a. Renalis; sol a. renalise göre daha uzun ve daha aşağıdadır. A. renalisler, böbreğin hacmine göre daha kalın damarlar olup böbreklerden kısa zamanda fazla miktarda kanın geçmesini sağlar. A. renalisler hilum renaleye gelince beş dala ayrılır. Bu dallara a. segmentalis denir. Böbreğin venöz kanı, en son v.renalise drene olur. V. renalis a. renalis'in önünde hilum renaleden çıkar ve v. cava inferiora açılır.

İDRAR BOŞALTIM YOLLARI
İdrarı böbrekten mesaneye kadar taşıyan kanala, üst idrar yolu adı verilir ve calices renalis, pelvis renalıs ve ureterden oluşur. Mesane ve urethra ise alt idrar yolu olarak isimlendirilir. (Calices renalis, pelvis renalisden 1. öğrenme faaliyetinde bahsedilmişti.)

Üreter

Pelvis renalisin devamı olan ureterler idrarı böbreklerden mesaneye ileten retroperitoneal kanallardır. Yaklaşık uzunlukları 25-30 cm'dir. Ortalama çapı 3 mm olup lümeninin genişliği 1-10 mm'dir. Her iki ureter, m psoas majörun ön tarafında hafifçe mediale doğru bir seyir gösterir ve pelvis boşluğuna girdikten sonra mesanenin fundus kısmına açılır. Herbirinin idrar kesesindeki deliğine, ostium üreteris denir. Üreterler idrar kesesine girmeden önce, erkeklerde duc. deferensi; kadınlarda ise a.uterinayı çaprazlar.
Ureterin içten dışa tunica mucosa, muscularis ve adventitia olmak üzere üç tabakası vardır.
Üreterler, abdominal, pelvik ve duvar içi olmak üzere üç kısımda incelenir.

• Abdominal bölüm: (pars abdominalis) Ureterin pelvis renalis ile linea terminalis (iliak damarlan çaprazladığı yer) arasında kalan kısmıdır. Pelvis minora girerken solda a. iliaca communisin son kısmının; sağda ise a. iliaca externanın başlangıç kısmının önünden geçer.
• Pelvik bölüm: (pars pelvica) Ureterin linea terminalis ile mesane arasında uzanan parçasıdır. Yaklaşık olarak pars abdominalis ile aynı uzunluktadır. Başlangıçta pelvis minorun lateral duvarında ilerler, spina ischiadica hizasında anteromediale doğru döner ve mesanenin fundus kısmına açılır. 
• Duvar içi bölümü: (pars intramuralis) Ureterin mesane duvarında yer alan yaklaşık 2 cm'lik son kısmıdır. Bu kısım mesane duvarı içinde ilerledikten sonra ostium ureterisler ile mesaneye açılır. Her iki cinste de mesane dolu iken ostium ureterisler arasındaki mesafe 5 cm kadardır. Mesane boşaldığında bu aralık da daralır. Mesanenin duvarında oblik olarak seyreden ureter, mesanenin idrarla dolması sonucu sıkışır ve yassı bir şekil alır. Böylece mesanedeki idrarın yeniden uretere geçmesini; yani regüıjitasyonu önlediği sanılmaktadır. Ayrıca, ureterin peristaltik hareketlerinin de regüıjitasyonu önlediği bilinmektedir.

Ureterin üç yerde darlığı vardır. Birinci darlık ureterin başlangıç yerinde (üretero- pelvik birleşekte), ikinci darlık iliak damarlan çaprazladığı yerde (linea terminalis hizasında), üçüncü darlık da mesaneye girdiği yerde olup en dar yeri burasıdır.

Mesane, Vesıca Urınarıa

İdrar torbası (Lat. vesica urinaria, Gr. sistis), böbreklerden ureterler yoluyla gelen idrarın dışarı atılıncaya kadar depo edildiği, kas ve zardan yapılmış torba şeklinde bir organdır. Normal hacmi 220 ml civarında olup 500 ml'ye kadar idrar burada toplanabilir. Erişkinde mesane boş iken pelvis minörda bulunur. İdrar biriktikçe bu sınırın üzerine çıkar ve mesane dolu iken üst sınırı umbilicus seviyesinde olabilir. Çocuklarda boş iken de karın boşluğu içerisindedir. Mesane, kadın ve erkekte önde symphysis pubica ile komşuluk yapar. Erkeklerde rectumun önünde, prostatın üzerinde; kadınlarda uterus ve vaginanın önünde bulunur.
Mesane duvarı içten dışa doğru tunica mucosa, tunica muscularis ve tunica serosa tabakalarından oluşur. Mesanenin müsküler tabakası içte ve dışta longitudinal, ortada sirküler yönde seyreden düz kas liflerinden oluşur. Ortadaki sirküler kas lifleri ostium urethrae intemumun çevresinde m. sphincter urethrae internumu (m. sphincter vesicae) meydana getirir. Bu sfinkter, otonom sinir sistemi tarafından kontrol edilir ve istemsiz olarak çalışır.

Mesanenin Bölümleri

Mesanenin 4 bölümü vardır.

• Apex vesicae: Mesanenin sivri üst bölümü olup doluluk oranına göre symphysis pubica veya karın ön duvan ile komşuluk yapar. Apex vesicaedan umbilicusa doğru uzanan lig. umbilicale medianum embriyolojik dönemdeki urachusun kalıntısıdır.
• Fundus vesicae: Mesanenin, arka-aşağıda kalan bölümü olup aynı zamanda mesanenin arka alt yüzüdür. Fundus vesicae üçgen şeklindedir; peritonla kaplı değildir. Erkekte rektum ile komşudur. Sağ-sol üreter bu bölüme açılır. Fundusun iç yüzünde trigonum vesicae denen üçgenimsi bir alan bulunur. Diğer bölümlerin mukozasında bulunan plikalar trigonum vesicada plikalar yer almaz.(Trigonum vesicae daima düz yüzeylidir.) Trigonum vesicanın üst köşelerine üreterler (Ostium ureterisler ile) açılır, alt köşesinden ise ostium urethrae internum başlar.
• Corpus vesicae: Apex ve fundus arasında kalan, mesanenin en büyük bölümüdür.
• Cervix vesicae: Mesanenin en alt dar bölümü cervix olup üretra ile uzanır. Burası erkekte prostat bezi üzerine oturur; kadında ise pelvis fasyası ile sarılı durumdadır.

Urethra

Mesaneden idrarın dışarı atıldığı yoldur. Erkekte uzunluğu yaklaşık 15-20 cm, kadında ise 3-5 cm kadardır. Urethra, kadın ve erkekte seyri sırasında, geçtiği yerlere göre isim alır. Urethra m. sphincter vesicae (m. sphincter interna) ve m. sphincter urethrae (m. sphincter urethrae externum) olmak üzere iki sfinktere sahiptir. M. sphincter vesicaeyı otonom sinir lifleri inerve eder. M. sphincter urethrae çizgili kaslardan yapılmış olup n. pudendus tarafından inerve edilir.

Erkek Urethrası (Urethra Masculına)
Erkek urethrası pars prostatica, pars membranacea ve pars spongiosa olmak üzere üç kısımda incelenir.

• Pars prostatica: Yaklaşık 3 cm uzunluğundadır ve erkek urethrasının en geniş kısmıdır. Ostium urethrae, internumdan başlar ve prostatın içinden geçerek pars membranacea olarak devam eder. Bu parçada, erkekte idrar ve meni yolları birleşir. Pars prostatica urethraenın iki yanında ductus ejaculatoriusların ve prostatın çok sayıdaki kanallarının açıldığı delikler yer alır.
• Pars membranacea: (pars intermedia) Diaphragma urogenitale içinden geçen parçadır. Yaklaşık 2 cm. uzunluğundadır. Erkek urethrasının en kısa ve en dar bölgesidir. Bu parçayı çevreleyen m. sphincter urethrae extemum (m. sphincter urethrae) istemli çalışan ve n. pudendus tarafından inerve edilen çizgili bir kastır.
• Pars spongiosa: Penise ait corpus spongiosum, penisin içinden geçen parçadır. Urethra, glans penisin ucundaki ostium urethrae externum ile dışarı açılır. Urethranın spongioz parçası yaklaşık 15 cm uzunluğundadır. Genelde dar bir parçadır. Fakat fossa navicularis (ostium urethra externumumun gerisinde bulunan genişlemiş bölüm) urethranın geniş yerlerindendir. Ayrıca, erkek urethrasının en dar yeri, bu parçanın ucundaki ostium urethrae externumdur. Spongioz parçanın başlangıç kısmına, glandula bulbourethralislerin (Cowper bezleri) kanalları açılır. Ayrıca, epitelde de çok sayıda bez vardır. Bu bezlere, glandulae urethrales denir.

Kadın Urethrası (Urethra Femınına)
Yaklaşık 3-5 cm uzunluğunda olup erkek urethrasma oranla çok daha kısadır. Geçtiği bölgelere göre pars pelvica ve pars perinealis olmak üzere iki kısımdan oluşur. Ostium urethrae internumdan başlar ve ostium urethrae externumda sonlanır. Kadın urethrası, vaginanın ön duvarına adeta gömülü durumda öne ve aşağıya doğru uzanır. Seyri sırasında erkekteki gibi diaphragma uregenitalenin içinden geçer ve buradaki m. sphincter urethrae ile sarılıdır.