BÖBREK YETMEZLİĞİ

Böbrek yetmezliği nedir?
Böbreğin başta süzme işlevi olmak üzere tüm görevlerinde geçici veya kalıcı aksama olmasıdır. Böbreğin süzme işlevi azalınca üre, kreatinin gibi atık maddeler vücutta birikmeye başlar.
Üre, kreatinin gibi çöplerin vücutta birikmeye başlaması ile hastada daha önce olmayan belirti ve bulgular ortaya çıkar; kalp, akciğer, sinir sistemi, kemikler, bağırsaklar, deri gibi birçok organ etkilenir ama yakın ve sağlıklı bir hasta-hekim-hemşire işbirliği ve doğru tedavi ile bu etkilenmelerin çoğu önlenebilir veya hastaya önemli bir sorun çıkarmaz. Bu kitabın yazılmasının amacı da hastaları hastalıkları konusunda bilgilendirmek ve sorunlar ortaya çıkmadan önlem almalarına yardımcı olmaktır.

Böbrek hastalığı ile böbrek yetmezliği aynı mıdır?
Hayır, ikisinin arasında fark vardır. Örneğin böbrek taşı, böbrek iltihabı böbrek hastalığıdır. Her böbrek taşı veya böbrek iltihabı olan hastada böbrek yetmezliği olmaz. Böbrek yetmezliği, böbrek hastalığının ilerlemesi ile ortaya çıkar.

Böbrek yetmezliği olması için bir böbrek hastalığı mı olması gerekir?
Doktorum böbrek yetmezliğim olduğunu söyledi ama hangi böbrek hastalığına bağlı olduğu konusunda bilgi vermedi. 
Böbrek hastalığı olmadan böbrek yetmezliği olmaz ancak böbrek yetmezliğine yol açan böbrek hastalığının hangisi olduğu her zaman anlaşılamayabilir.
Böbrek yetmezliği ilerledikçe böbrekler büzüşür ve küçülür. Böyle bir hastada böbrekten parça alıp (biyopsi) mikroskopta bakılsa bile böbrek hastalığının nedeni konusunda bilgi sahibi olunamaz yani böbrek hastalığı anlaşılamaz. Çünkü küçülmüş böbreklerde nedeni ne olursa olsun mikroskopik görüntü aynıdır.

Böbrek yetmezliğine yol açan böbrek hastalıkları

sık karşılaşılan hastalıkları

• Piyelonefrit: Böbreğin mikrobik iltihabi hastalığıdır. Diğer bir ismi üst idrar yolu infeksiyonudur.
• Nefrit: Böbreğin mikrobik olmayan iltihabi hastalığıdır. Kesin tanısı için böbrekten parça alınmalıdır yani böbrek biyopsisi yapılmalıdır. Hastalığın tutulduğu bölgeye göre glomerülonefrit veya interstisiyel nefrit olarak ikiye ayrılır.
• Taş hastalığı: Adından da anlaşılacağı gibi idrar yollarında taş olmasıdır. Günümüzde taş tedavisi oldukça gelişmiştir.
• Böbrek kistleri: Böbrekte içi sıvı dolu keseciklerin olmasıdır. Bu kistlerin bazıları zararsızdır. Ailesel geçiş gösteren bazı kistik hastalıklarda (örneğin polikistik böbrek hastalığı) böbrek 4-5 kilograma çıkabilir.
• Böbrek tümörleri: Böbrekte bulunan iyi huylu veya kötü huylu urlardır. Nadiren böbrek yetmezliğine yol açarlar.
• Amiloidoz: Nişasta benzeri bir maddenin böbrekler dahil vücudun değişik organlarında birikmesi durumudur.
• Ailevi Akdeniz ateşi: Ülkemizde sık görülen hastalıklardan birisidir. İsmine bakarak aldanmamak gerekir, hastalık Karadeniz Bölgesi dahil olmak üzere diğer bölgelerde de görülür. En büyük özelliği tekrarlayan karın, eklem ağrısı ve ateşlerdir. 24-48 saat süren ataklar halinde seyreder. Böbrekler için en büyük tehlike amiloidoza yol açarak böbrek yetmezliğine yol açmasıdır. Kalıtımla geçen bir hastalıktır. 
• Böbrek atardamarında daralma: Adından da anlaşılacağı gibi böbreği besleyen atardamarda daralma-tıkanma olması ve daralma- tıkanmayı takiben böbreğin görevini yapamamasıdır.
• Kalıtsal böbrek hastalıkları: Polikistik böbrek hastalığı ve ailevi Akdeniz ateşi dışında da böbreği etkileyen kalıtsal hastalıklar vardır ama bunlar nadirdir. Özellikle kardeşlerinde veya yakın akrabalarında böbrek hastalığı sık olanlar bu durumu doktorlarına iletmelidirler.
• Şeker hastalığı da böbrek hastalığına yol açan hastalıklardan birisidir. Yüksek tansiyon da böbrek hastalığına yol açar ancak bazı hastalarda yüksek tansiyonun mu böbrek hastalığının mı önce başladığını anlamak olanaksızdır; bu durum tavuk mu önce yumurta mı önce sorunu ile benzerlik gösterir. Yüksek tansiyon böbrek hastalığının bir belirtisi olabilir. Yüksek tansiyonu olan hastalar mutlaka böbrek hastalığı yönünden araştırılmalıdır. İdrar yollarının çeşitli hastalıkları (idrar yollarında daralma, idrarın idrar kesesinden yukarı böbreğe kaçması....) da böbrek yetmezliğine yol açabilir. Ülkemizde böbrek yetmezliğinin sık nedenleri şeker hastalığı, nefrit ve yüksek tansiyondur.

Böbreğin küçülmesi ne demek?
Normal bir insanda 2 böbrek bulunur ve her birinin boyu ortalama 11-12 cm’dir. Böbrek yetmezliğinde böbrekler 5-6 cm, hatta daha küçük olabilir. 

İki böbreğim de mi hasta?
Eğer böbrek yetmezliğiniz varsa iki böbreğinizde de problem var demektir. Tek böbreğiniz sağlam ise sağlam böbrek hasta böbreğin yaptığı işlerin üstesinden gelir. Toplumda 1000 kişiden birisinde tek böbrek vardır ve bu kişiler tek böbrekli olduklarının farkına bile varmazlar. Tek böbrekli olmak sorun olsa kimse yakınına böbreğini bağışlamazdı.

Böbrek yetmezliğim geçici mi kalıcı mı?
Geçici böbrek yetmezliği: Akut böbrek yetmezliği
Kalıcı böbrek yetmezliği: Kronik böbrek yetmezliği

Böbrek boyutları böbrek yetmezliğinin kalıcı mı geçici mi olduğu konusunda yardımcı olur mu?
Evet. Ultrasonografi (ses dalgaları vasıtası ile iç organların bir ekranda görüntülenmesi) ile böbrek boyutları ölçülür. Böbrekler küçülmüşse böbrek yetmezliği kalıcıdır. Böbrek boyutları normalse kalıcı veya geçici olabilir. Böbrek yetmezliği olan tüm hastalara ultrasonografi yapılmalıdır. Ultrasonografi böbrek yetmezliğine yol açan böbrek hastalığı hakkında da bilgi verir.

Doktorum böbrek yetmezliği olduğunu nasıl anladı?
Doktorunuz size bir çok laboratuvar incelemesi yaptırmıştır. Bunların bir kısmında anormallikler vardır. Bu anormalliklerin bir kısmı böbrek hastalığını gösterir. Örneğin idrar incelemesinde protein saptanması veya kan hücrelerinin izlenmesi böbrek hastalığını gösterebilir. Böbrek yetmezliğini gösteren test ise kan incelemesinde üre veya kreatinin düzeyinin artmış olmasıdır. 

Üre ve kreatinin nedir?
Yaşam için vücudumuzda çok sayıda biyokimyasal olay olur. Örneğin proteinler bir çok olaya katılır ve sonunda parçalanır. Parçalanan proteinler üre haline gelir ve vücuttan atılır. Kreatinin ise kas hücrelerinde oluşur ve vücuttan atılır.

Böbrek yetmezliğinde üre ve kreatinin neden yükselir?
Üre ve kreatinin böbrekten süzülerek atılır. Böbrek yetmezliğinde böbreğin süzme görevi azaldığı için üre ve kreatinin birikmeye başlar. Kanda üre veya kreatinin ölçülerek böbrek yetmezliği olup olmadığı ve böbrek yetmezliğinin derecesi saptanır.

Kanda üre ve kreatinin yükselmesinin hepsi böbrek yetmezliğine mi bağlıdır?
Özellikle hafif yükselmelerde başka nedenlerle (örneğin protein veya kaslarla ilgili sorunlar) de yükselebilir ama bu nedenler bu kitabın konusu dışındadır.

Böbrek yetmezliğinin belirtileri nedir?
Böbreğin süzme görevinde azalmanın sonucu vücutta üre, kreatinin gibi maddeler birikmeye başlar. Bu maddelerin birikmeye başlaması değişik sorunlara yol açar. Böbreğin süzme dışındaki diğer görevlerinde de aksamalar olur. 

Böbreğin görevleri nelerdir?

Herkesin bildiği görevi idrar üretmektir. İdrar üretmek dışındaki görevleri aşağıda özetlenmiştir.
1. Vücut sıvı dengesinin korunması: Böbrekler yaşamın devamı için gerekli olan sıvı dengesini ayarlarlar; çok su içersek idrara çıkarız (idrar miktarımız artar), az su içersek idrar miktarımız azalır.
2. Vücut elektrolit dengesinin korunması: Böbrekler yaşamın devamı için gerekli olan sodyum (Na), potasyum (K), kalsiyum (Ca), fosfor (P), hidrojen (H) gibi maddelerin vücutta uygun miktarda bulunmasını sağlar.
3. Çöplerin atılması: Üre, ürik asit, kreatinin gibi çöplerin vücuttan atılmasını sağlar.
4. Hormon (iç salgı) üretimine katkısı: Kan hücresi yapımı için gerekli olan eritropoietin (EPO) isimli hormonu en çok üreten organ böbrektir.
Gıdalarla alınan veya güneş ışığı ile deride üretilen D vitamini, böbrek ve karaciğerde küçük bir işlemden geçerek aktif hale gelir.
5. Bazı hormonların yıkılması: Örnek olarak şeker hastalarının tedavi amacı ile kullandığı insülin böbrekte yıkılır ve etkisiz hale getirilir. 
6. Kan basıncının düzenlenmesi: Böbrek hastalıkları yüksek tansiyona neden olabilir. Yüksek tansiyonu olan her hasta böbrek hastalıkları yönünden araştırılmalıdır.
7. Metabolik etki: Böbrek sınırlı da olsa yağ ve karbonhidrat metabolizmasına katkıda bulunur.
8. İlaçlarm vücuttan atılması.

Bu görevlerde aksama ne tür sorunlara yol açar?

• İdrar yapma ile ilgili bozukluklara neden olur. İlk dikkati çeken belirti gece idrara kalkmadır. Uykuya dalmadan önce çok sıvı alırsanız, çay içerseniz, karpuz yerseniz idrara kalkmanız normaldir. Ama fazla sıvı almadan gece idrara kalkma böbrek yetmezliğinin ilk bulgusu olabilir. Kalıcı böbrek yetmezliğinde başlangıç döneminde idrar miktarı azalmaz ancak böbrek yetmezliği ilerlerse, yani son dönemde idrar miktarı da azalır.
• Elektrolit dengesi bozulduğu için laboratuvar testlerinde anormallikler olur. Örneğin kanda potasyum yükselebilir.
• D vitamini üretimi azaldığı için kemik hastalıkları, kan yapımı ile ilgili eritropoietin azaldığı için kansızlık olabilir. Kansızlık da gece idrara kalkma gibi böbrek yetmezliğinin ilk bulgusu olabilir. 
• Kan basıncında yükselme (hipertansiyon) olabilir. Bazen böbrek yetmezliğine yol açan böbrek hastalığı da hipertansiyona yol açabilir.
• Bazı hastalarda da hipertansiyonun kendisi böbrek hastalığı ve böbrek yetmezliğine neden olabilir. Bu hastalarda tavuk mu önce yumurta mı önce sorununda olduğu gibi hangisinin önce olduğunu anlamak mümkün olmayabilir.

Böbrek yetmezliğinde böbreğin normal görevlerinde aksamanın yol açtığı sorunları anladım. Üre, kreatinin gibi atık maddelerin birikmesi ne tür sorunlara yol açar?
Böbrek yetmezliğinde etkilenmeyen, sorunu olmayan bir sistem veya organ yoktur. Çöplerin birikmesine bağlı sorunlar genellikle böbrek yetmezliğinin ileri dönemlerinde ortaya çıkar. Bu sorunların başlıcaları bulantı, kusma, kilo kaybı, halsizlik, akciğer veya kalp zarında sıvı toplanması, büyüme geriliği, cinsel sorunlar, kaşıntı, ciltte döküntüler, kemik-eklem sorunları, sinir sistemi ve kaslarda anormallikler, bacaklarda şişme, beslenme bozukluğu ve kilo kaybıdır.

Böbrek yetmezliğinin erken dönemde belirtileri nelerdir?

• İlk bulgular gece idrara kalkma ve halsizlik olabilir.
• Gece idrara kalkma ve halsizlik çok yaygın belirtiler, çevremde bir çok tanıdığımda var.
• Böbrek yetmezliği bazı hastalarda çok sinsi seyreder, çok az belirti verir. Bu nedenle halsizliği veya gece idrara kalkması olan tanıdıklarınız böbrek yetmezliği açısından incelenmelidir.

Erken böbrek yetmezliği nasıl anlaşılır?
Kanda üre veya kreatinin ölçümü yapılarak.

Kanda üre ve kreatininin normal düzeyleri nedir?
Normal değerler üre için 20-50 mg/dl ve kreatinin için 0.8-1.4 mg/dl’dir. Bu değerler laboratuvarlara göre küçük farklılıklar gösterebilir. 

BUN diye bir şey duydum, bu nedir?
BUN, kan üre azotunun kısaltılmış şeklidir. Bazı laboratuvarlar üre, bazıları ise BUN ölçerler.

Normal BUN değeri nedir?
10-20 mg/dl.

Yükselmiş üre, BUN veya kreatinin düzeyi ile böbrek yetmezliğinin derecesi arasında bir ilişki var mıdır?
Evet. Böbrek yetmezliğinin derecesini anlamak için kan kreatinin düzeyini temel alan formüller kullanılarak böbreğin süzme görevi ölçülür. Böbreğin süzme görevini göstermek için kullanılan tıbbi terim kreatinin klirensidir. Pratikte kullanılan birimi ml/dakikadır.
Kreatinin klirensini hesaplamak için değişik formüller kullanılır.

Örnek: Ayşe Hanım 40 yaşında. 72 kg ağırlığında. Kan kreatinin düzeyi 2.5 mg/dl. Kreatinin klirensi kaç?
Bu formül erkek hastalar içindir, bulunan rakam kadınlarda 0.85 ile çarpılmalıdır.
Bu formülde rakamları yerine koyup 0.85 ile çarparsak bulunan değer 34 ml/dakikadır.
Kreatinin kas yıkımı ile oluştuğu için felçlilerde veya kas hastalığı olanlarda bu formülleri kullanmak yanlış sonuç verebilir.

Kreatinin klirensi için başka formüller var mıdır?
Evet. 24 saat idrar toplayarak ve kan kreatinin düzeyi ölçülerek de hesaplanabilir ancak hastaların çok azında 24 saat idrar toplamaya gerek vardır. Bu kitapta bu formülden bahsedilmeyecektir. Bir diğer formül de MDRD formülüdür. Bu formülden birazdan bahsedilecektir.

Kreatinin klirensini hesaplamam, öğrenmem ne işe yarar?
Böbrek yetmezliği olan bir hastada tedavi planlanırken kreatinin klirensi temel alınır. 2002 yılında Amerika Birleşik Devletlerinde Ulusal Böbrek Vakfı kreatinin klirensini temel alarak kalıcı böbrek hastalıklarını sınıflandırmış ve hastalar için bir tedavi planı 
hazırlamıştır. Bu kitapta bu evrelendirme sistemi sunulacak ve hastalar uygulamaları gereken tedavi hakkında aydınlatılacaktır.
Kalıcı böbrek hastalığı evrelendirmesi

Not: Kreatinin klirensi 60 ml/dakikanın altında yani evre 3 ise böbrek yetmezliğinden bahsedilmelidir (benim önerim). Orijinal evrelendirme sisteminde ise evre 5 için böbrek yetmezliği terimi kullanılmaktadır.
Bu evrelendirme sisteminde kreatinin klirensini hesaplamak için MDRD formülünün kullanılması önerilmektedir. MDRD formülü ile hesaplanan kreatinin klirensi yukarıda belirtilen formülle hesaplanan kreatinin klirensinden biraz daha düşüktür.

KrK= Kreatinin klirensi (ml/dakika)
[Scr]: serum kreatinin düzeyi, mg/dl
Not: Zencilerde bulunan değer 1.21 ile çarpılmalıdır

MDRD formülünün biraz karışık olması nedeni ile aşağıda belirtilen 2 tablo aracılığı ile hastalar kendi kreatinin klirenslerini yaklaşık olarak hesaplayabilirler.
Erkek hastalar için formül

Örnek: 20 yaşında kreatinin düzeyi 1 mg/dl olan erkek bir hastada kreatinin klirensi 101 ml/dakikadır.


Bu bilgiler ışığında kreatinin klirensiniz ve hastalığınızın evresi kaç?
Bu bilgiyi ilerde kullanacaksınız. Evrelendirme sisteminde eşik değer olan kreatinin klirensi değerleri için gerekli kreatinin düzeyleri

Her evre kendinden önceki evreleri planını da kapsamalıdır, örneğin Evre 4 bir hastada Evre 1-2-3 planları da uygulanmalıdır.

Burada kullanılan kardiyovasküler, komplikasyon, renal, replasman gibi terimlere yabancı olabilirsiniz, açıklamaları daha sonra.

Evre 1 hastadan başlayalım. Eşlik eden sorunlara örnek verebilir misiniz?
Böbrek yetmezliğine şeker hastalığı kalp yetmezliği, yüksek tansiyon (hipertansiyon) eşlik edebilir. Bu sorunların da tedavisi gereklidir.

Evre 1-2 hastaların hepsi evre 5’e ilerler mi?
Hayır. İyi tedavi ile bu hastaların önemli bir kısmında böbrek hastalığı daha yüksek evrelere ilerlemeyebilir.

Yüksek tansiyon tedavisinin faydası olur mu?
Kesinlikle evet. Pratik olarak böbrek hastalığında ilerlemeyi azaltmak için en etkin tedavi kan basıncı kontrolüdür.
Uzun yıllar tedavi edilmemiş yüksek tansiyon böbrek yetmezliğine yol açabilir bu nedenle yüksek tansiyonu olan tüm hastalar böbrek hastalığı yönünden araştırılmalı ve kan basıncı kesinlikle kontrol altına alınmalıdır.
Sigara.
Sigara böbrek yetmezliğinin ilerlemesini hızlandırır.
Kesinlikle bırakılmalıdır. 

Bu tedavilerle böbreklerim normale gelir mi, böbrek yetmezliğim düzelebilir mi?
Kalıcı böbrek yetmezliğinin düzelmesi pratik olarak mümkün değildir. Kreatinin klirensi 25 ml/dakika olan bir hasta dünyanın neresine giderse gitsin, hangi tedavi uygulanırsa uygulansın böbreklerinin eski haline gelmesi yani yeniden sağlam olması mümkün değildir.

Kardiyovasküler (kalp ve damarla ilişkili) risk azaltılması nedir?
Kalp-damar hastalıkları için bazı risk faktörleri vardır. Bu risk faktörlerinin azaltılması ve kontrol altına alınması hem böbrek hastalığının ilerlemesini yavaşlatır hem de hastada kalp-damar hastalığı gelişmesini önleyebilir.

Bu kardiyovasküler risk faktörleri nelerdir?
Çok sayıda faktör vardır, bunlardan başlıcaları:

• Şeker hastalığı
• Yüksek tansiyon
• Yetersiz egzersiz
• Sigara
• Yağ metabolizması bozuklukları (örneğin artmış kolesterol)
• Stres
• Şişmanlık
• Yaş (erkeklerde > 55, kadınlarda > 65)
• Ailede erken kalp-damar hastalığı öyküsü (erkeklerde < 55, kadınlarda < 65) 
• Kalp, beyin, damar hastalığı
• İdrarla protein kaybı

Kardiyovasküler risk nasıl azaltılır?
Kan şekeri kontrolü, yüksek tansiyon tedavisi, egzersiz, sigara bırakılması.... gibi önlemlerle kardiyovasküler risk azaltılır.

Evre 1’in tedavilerini öğrendim. Evre 2 tedavisinde bahsedilen ilerleme hızının hesaplanması nedir?
Bir örnekle açıklamak istiyorum. Mehmet Beyin kreatinin klirensi 50 ml/dakika olsun. Yapılan takiplerinde kreatinin klirensi 2 yıl sonra 25 ml/dakika saptanıyor. Yani 2 yılda böbreğin süzme görevi yarıya inmiştir, önümüzdeki 2 yılda da yeniden yarılanması beklenir. Mehmet Beyde 4 yılın sonunda kreatinin klirensi yaklaşık olarak 12.5 ml/dakika olarak beklenir, yani diyaliz tedavisine başlanabilir. Bu kesin kural değildir sadece tahmindir. Mehmet Bey kendine iyi bakarsa diyaliz tedavisine belki de 10 yıl sonra başlanır.

Evre 3’te bahsedilen komplikasyonlar nedir?
Evre 3 bir hastada üre gibi maddeler vücutta birikmeye başlamış demektir ve sorunlar ortaya çıkar. 

• Kansızlık
• Kemik hastalığı
• Psikoloijk sorunlar
• Sinirlerle ilgili sorunlar
• Beslenme bozukluğu

Kreatinin klirensim 40 ml/dakika yani evre 3 bir hastayım. Diyaliz tedavisine başlamama daha var. Kullanacağım ilaçlar, diyetim ve alacağım sıvı ne olmalıdır?
Önce sıvıdan başlayalım. Yaklaşık olarak günde 3 litre alabilirsiniz, almalısınız. Tabi sıvı almanızı kısıtlayan başka bir hastalık yoksa. Mutlaka doktorunuzla konuşunuz.

Hangi durumlarda sıvı kısıtlaması gerekebilir?
Kalp yetmezliği, nefes darlığı veya bacaklarınızda şişlik varsa sıvı kısıtlaması gerekebilir. Bu konuyu doktorunuzla konuşmayı ihmal etmeyiniz.

Doktorum sıvı kısıtlaması olmadığını söyledi ama su içmekten midem bulanıyor, ne yapabilirim?
Burada bahsedilen günlük 3 litre sıvı su dışındaki sıvıları da içerir, yani çorbanın, yoğurdun, çayın, elmanın içindeki su da günlük 3 litre sıvı hedefine ulaşmanıza yardımcı olur.

Günde 6-7 litre sıvı alsam, örneğin bol miktarda karpuz yesem ne olur? 
Böbreği sağlam bir insan çok sıvı alırsa sık idrara çıkar ve aldığı fazla sıvıyı vücuttan uzaklaştırmaya çalışır. Böbrek yetmezliği olan bir hasta fazla sıvıyı vücuttan uzaklaştıramadığı için sıvı vücutta birikir.

Vücudumda fazla sıvı olduğunu nasıl anlarım?

• Bacaklarda şişme, nefes darlığı olabilir. Kan basıncınız yükselir. Kilonuz artar.
• Belirli aralıklarla aynı tartı ile aynı koşullarda (benzer giysilerle, aç veya tokken) tartılmanızda yarar vardır.
• Kilo değişiklikleri sıvı dengeniz ve beslenme durumunuz hakkında bilgi verir.

Ne zamana kadar günde 3 litre sıvı almalıyım?
Genel olarak kreatinin klirensiniz 15 ml/dakikanın altına inene kadar yani evre 5 bir hasta olana kadar günde 3 litre sıvı alabilirsiniz.

Evre 5 bir hasta ne kadar sıvı alabilir?
Bu hastaya ve hastanın çıkardığı idrar miktarına göre değişir. En sağlıklı bilgiyi doktorunuzdan alabilirsiniz

Gelelim diyete. Beslenmemde nelere dikkat etmeliyim?
Bir böbrek hastasının beslenmesinde en önemli noktalar gıdanın protein, fosfor, potasyum ve sodyum içeriğidir. Günlük enerji ihtiyacı da unutulmamalıdır. 

Yapay tuzları kullanabilir miyim?
Genel olarak hayır. Yapay tuzların bir kısmının içinde azaltılmış sodyum vardır. Bazı yapay tuzların içinde bulunan potasyum ise sorun yaratabilir. Kullanmak için ısrarlıysanız hekiminize danışmanızda yarar vardır.
Yapay tuzların içinde bulunan potasyum sorun yaratabilir.

Tuzla ilgili söylemek istediğiniz başka bir şey var mı?
Yiyeceğiniz besinlerin tuz içerikleri hakkında bilgi sahibi olmaya çalışınız. Örneğin turşunun, konservenin tuzlu olduğunu herkes bilir ama bazı bisküvi ve pastaların tatlı olmasına rağmen içlerinde tuz olabileceği az bilinir. 

Evre 5 hastasının evre 3 hastasına göre farklılıkları var mıdır?
Genel olarak evre 5 hastası tuzu azaltmalıdır.

Potasyum nedir, neden önemlidir?
Potasyum vücudumuzda bulunan bir maddedir. Vücutta sağlıklı bir potasyum dengesi kurulması için sağlam bir böbreğe gereksinim vardır. Böbrek gıdalarla alınan potasyumu vücuttan uzaklaştırır. Böbrek yetmezliğinde vücutta potasyum birikeceği için istenmeyen sonuçlara yol açabilir.

Bu istenmeyen sonuçlar nelerdir?
Yüksek potasyum kalpte ani durmalara yol açabilir. Korkulan diğer bir durum da felçlere neden olmasıdır. Yüksek potasyuma bağlı bu sorunlar geçicidir, potasyum düşürüldükten sonra düzelir. Potasyum düşürülene kadar geçecek olan zaman hasta için çok kritiktir, hasta hastaneye ulaşacak zamanı bulamayabilir.

Potasyum hangi gıdalarda bulunur?
Genel olarak sebze ve meyveler potasyumdan zengin gıdalardır. Böbrek yetmezliği olan hastaların aşırı miktarda muz, kiraz, karpuz, üzüm, çilek tüketmeleri ani ölümlere yol açabilir. 13 yıldır böbrek hastaları ile ilgilenen bir hekim olarak bu konuya hastaların dikkatini çekmek istiyorum. Ben bu meyvelerden fazla yediği için kanında potasyumu yükselen ve hemodiyalize şokta, sedyede gelen, tansiyonu düştüğü için arteriyovenöz fistülü tıkanan çok sayıda hasta gördüm. 

Bu meyvelerden yiyemeyecek miyim?
Tabi ki yiyebilirsiniz ancak bu meyvelerin tüketimi kesinlikle sınırlı olmalı, aşırıya kaçılmamalıdır.
Genel olarak böbrek yetmezliği olan bir hasta günde 1 litre idrar yapabiliyorsa normal potasyumlu bir diyet uygulayabilir. Normal bir insanın yediği kadar sebze, meyve tüketebilir (potasyum yönünden) ama 1 kilo kayısı veya kiraz yemesi sorun yaratabilir. İdrar miktarı günde 1 litrenin altına düşerse diyaliz tedavisine başlama zamanı gelmiştir. Düzenli diyaliz tedavisi başlayana kadar diyetteki potasyum azaltılmalıdır.

Diyaliz tedavisine başladıktan sonra.
Genel olarak aşırıya kaçmadan normal potasyum içeren bir diyet uygulanabilir.

Gelelim fosfora.
Fosfor da potasyum gibi vücudumuzda bulunan başka bir maddedir. Vücutta sağlıklı bir fosfor dengesi kurulması için sağlam bir
böbreğe gereksinim vardır. Böbrek gıdalarla alınan fosforu vücuttan uzaklaştırır. Böbrek yetmezliğinde vücutta fosfor birikeceği için uzun dönemde çeşitli sorunlara yol açabilir. 

Fosfor birikimi ne tür sorunlara yol açabilir?
Fosfor birikiminin kemikler üzerinde olumsuz etkileri vardır. Böbrek yetmezliği olan hastalarda uzun dönemde ortaya çıkan sorunlardan bir tanesi kemikle ilgili sorunlardır. Bunun en önemli nedeni vücutta fosfor birikmesinin yol açtığı sorunlardır.

Benim kreatinin klirensim 40 ml/dakika yani evre 3 bir hastayım. Normal fosforlu yiyebilir miyim?
Hayır, böbrek yetmezliği tanısı alınca evre kaç olursa olsun diyette fosfor kısıtlanmalıdır. Tabi doktorunuzla konuşarak.

Fosfor hangi gıdalarda bulunur?
Genel olarak süt ve süt ürünleri (süt, yoğurt, peynir, krema, dondurma), proteinden zengin gıdalar (karaciğer, yumurta sarısı, balık, diğer etler), kurubaklagiller, tahıl ürünleri, fındık, fıstık, kola, çikolatada fosfor çoktur.

Gıdalarla aldığım tuz, potasyum ve fosforun önemini anladım. Beslenmemde başka nelere dikkat etmeliyim?
Uygun miktarda protein ve yeterli enerjiyi almanız gerekir. 

Protein ne işe yarar?
Proteinler vücudun yapıtaşları için kaynaktır. Yetersiz miktarda protein beslenme bozukluğuna, kaslarda erimeye yol açar. Fazla miktarda protein ise üreyi yükseltir.

Fazla miktarda protein üreyi nasıl yükseltir?
Gıdalarla alınan protein vücutta parçalanır, bir takım değişikliklere uğrar. Proteinin vücutta en son oluşturduğu ürün üredir. Böbrekleri sağlam olan bir kişide üre vücuttan atılır, bir sorun ortaya çıkmaz. Böbrek yetmezliği olan bir diyaliz hastasında ise üre vücutta birikmeye başlar.

Protein konusu biraz karışık olmadı mı?
Evet ama hekim ve beslenme uzmanı ile birlikte günlük protein gereksiniminiz kolaylıkla hesaplanabilir. Doğru bir beslenme için sağlıklı bir hasta-hemşire-doktor ve beslenme uzmanı işbirliği gereklidir.

Hangi gıdalarda protein fazladır?
Genel olarak süt ve et ürünleri ile kurubaklagiller proteinden zengindir. Proteinlerin bazıları daha kalitelidir yani daha az üre oluştururlar.

Hangi proteinler daha az üre oluşturur?
Et, balık, kümes hayvanları ve yumurta. 

Eskiden böbrek yetmezliği hastalarına protein yasakları vardı, günümüzde bu yasaklar devam ediyor mu?
Hayır. Eskiden üreden kaçınmak için protein kısıtlaması yapılırdı. Günümüzde protein kısıtlamasının beslenme bozukluğuna yol açması nedeni ile protein kısıtlaması azaltıldı. Her hastanın tüketmesi gereken protein miktarı farklıdır. Aşırıya kaçmadan, belli bir dengede protein tüketilmelidir.

Ne kadar protein almalıyım?
Evre 1-3 hastalar kilogram başına 0.75 gram protein alabilirler. Evre 4 ve diyaliz tedavisi uygulanmayan hastaların ise kilogram başına 0.6 gram protein alması önerilir.

Şunu yeme, bunu yeme, vücudum için gerekli olan enerjiyi nereden sağlayacağım?
Böbrek yetmezliği tedavisi planlanırken beslenme uzmanının önemi burada daha iyi anlaşılıyor. Beslenme ile ilgili söylediklerimde aslında ciddi bir kısıtlama yok. Önemli olan sınırlı miktarda, aşırıya kaçmadan tüketim, yani sağlıklı beslenme. Birazdan verilecek olan örneklerde bunu daha iyi görecekseniz. Sizin için uygun bir beslenme şekli seçildikten sonra buna uyarsanız genellikle yeterli enerjiyi de sağlamış olursunuz.

Günlük enerji gereksinimim ne kadardır?
Hastalığınızın özelliklerine bağlı olarak değişir ama genel olarak kilogram başına 35 kkal’dir. 60 yaştan büyüklerde ise kilogram başına 30-35 kkal’dir. 
A Pratikte kkal yerine kalori kullanılır, bu nedenle kitapta sadece kalori ifadesi kullanılacaktır.
Örnek: Vehbi Bey 50 yaşında ve 60 kilogram, günlük alması gereken kalori miktarı 2100 kaloridir.

Kalori nedir? Hangi gıdalar enerjiden zengindir?
Kalori enerji birimidir. Sebze yağları (örneğin zeytinyağı) iyi enerji kaynaklarıdır. Ekmeğinizi zeytinyağına batırarak yiyebilirsiniz. Tereyağı ve margarin de iyi enerji verirler ancak damarlarda birikerek daralma, tıkanıklığa yol açabilirler, bu nedenle kaçınılmalıdır. Şeker, bal ve reçel gibi tatlılar da iyi seçenektir. Yeterli enerjiyi almanız için özel yemek, tatlı tarifleri yararlı olabilir. Eğer şeker hastası iseniz şekerli gıdalar, tatlılar tedavinizde sorun çıkarabilir.

Yemeklerimde hangi yağı kullanayım?
Doymamış yağ asitlerinden zengin yağlar tercih edilmelidir. Genel olarak et ve sütlü ürünlerde (hayvansal gıdalar) doymamış yağ düşük, doymuş yağ yüksektir. Balık ve sebze kökenli yağlarda ise doymamış yağ oranı yüksektir.

Balık fosfordan zengin, kısıtlanmalı ama yağ için tavsiye ediyorsunuz. Bu çelişki değil mi?
Beslenmenin ve beslenme uzmanının önemini sanırım bir kez daha anladınız 

Evre 3 bir böbrek yetmezliği hastasıyım. Bana uygun bir beslenme şeması verebilir misiniz?
Böbrek yetmezliği olan bir hasta genel olarak az tuzlu, normal potasyumlu ve fosfordan kısıtlı bir beslenme düzenine sahip olmalıdır. Hastalar arasında farklılık gösteren en önemli kısım ise günlük protein gereksinimleridir. Bu nedenle 3 adet örnek beslenme şeması verilmiştir.

• 40 gram proteinli normal potasyumlu, fosfordan sınırlı diyet
• 50 gram proteinli normal potasyumlu, fosfordan sınırlı diyet
• 60 gram proteinli normal potasyumlu, fosfordan sınırlı diyet

Sizin için hangisinin uygun olduğuna hekim ve beslenme uzmanınızla birlikte karar vermeniz gerekir. Beslenme seçeneğinizi arttırmak için beslenme şemaları ile birlikte değişim ve değişim listeleri de verilmiştir.