Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF)

Cumhuriyet döneminde siyasal parti.

Kısa sürede kapatılan parti, çok partili siyasal yaşama geçiş yolunda ilk deneme sayılır.
I. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki (TBMM) (1920-23) siyasal anlaşmazlık ve çatışmalar Kurtuluş Savaşı’nın (1919-23) zaferle sonuçlanmasından sonra da sürdü. Mustafa Kemal’in (Atatürk) önderlik ettiği TBMM’deki Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) ile buna muhalefet eden ikinci Grup arasındaki siyasal rekabet yeni dönemde daha değişik biçimler aldı. 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanı ve 3 Mart 1924’te halifeliğin kaldırılması yönetime karşı muhalefetin belirginleşmesine neden oldu. 1924 Anayasasının TBMM’deki görüşme ve tartışma süreci de siyasal görüş farklılıklarının ortaya çıkmasını sağladı. Hatta Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) Meclis Grubu içinde bile siyasal anlaşmazlıkların ve yönetime karşı muhalefetin oluştuğu anlaşıldı.

İsmet Paşa (İnönü) başkanlığındaki hükümete yöneltilen eleştiriler TBMM’nin 1 Kasım 1924’te yeni dönem çalışmalarına başlamasından hemen sonra siyasal bir bunalıma dönüştü. 9 Kasım’da CHF’den istifalar başladı. İstifa eden milletvekilleri arasında eski başbakanlardan Rauf Bey’in fOrbay) yanı sıra Adnan (Adıvar) ve Refet (Bele) beyler de vardı.

Kısa sürede ortaya çıkan bu muhalefet, 17 Kasım 1924’te TpCF’nin kurulmasına öncülük etti. Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Sabit Bey fSağıroğlu), İsmail Canbolat, Adnan Bey 1 Adıvar), Kâzım Karabekir ve Rauf Bey (Orbay) kurucular arasında yer aldılar. Partinin yönetim kurulu başkanlığına Karabekir, ikinci başkanlığa Adnan Bey, genel sekreterliğine de Ali Fuat Paşa getirildiler. Partiye 29 milletvekili üye oldu.

TpCF kuruluş bildirisinde diktatörlüğe karşı olduğunu, yönetimin ve hükümetin sıkı biçimde denetlenmesi gerektiğini belirtti. Programında da Türkiye devletinin halk egemenliğine dayalı bir cumhuriyet olduğunu belirttikten sonra, liberal ve demokrat bir çizgi izleyeceğini vurguladı. Temel hak ve özgürlüklerin sağlanmasını desteklediğini, halkın dini duygularına da saygılı olduğunu açıkladı. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin milletvekilliğinin düşmesi gerektiği belirtilen programda, yerinden yönetim ilkesinin benimsenmesi isteniyordu.

İstanbul basınının da desteğini alan TpCF’nin faaliyette bulunduğu süre içinde genel seçim yapılmadı. Parti 13 milletvekilliği için yapılan ara seçime katıldıysa da, henüz örgütlenme aşamasında olduğu için başarılı olamadı.

İktidar ve muhalefet partileri arasındaki siyasal mücadelenin şiddetlendiği bir sırada, Şubat 1925’te Şeyh Said Ayaklanması’nın başlamasından sonra Mart 1925’te İsmet Paşa başkanlığında yeni bir hükümet kuruldu. TBMM 4 Mart’ta Takrir-i Sükûn Kanunu’nu kabul etti. Aynı gün hükümetin önerisi üzerine ayaklanma bölgesindeki olaylarla ilgili olarak Şark İstiklal Mahkemesi, ayaklanma bölgesi dışındaki olaylarla ilgili olarak da Ankara istiklal Mahkemesi kuruldu. Şeyh Said Ayaklanmaşı’nın bastırılmasından bir süre sonra Şark İstiklal Mahkemesi, ayaklanmada rol oynadığı gerekçesiyle TpCF’nin mahkemenin görev alanı içinde etkinlik gösteren örgütlerinin kapatılmasını valilerden istedi; bu istek hemen yerine getirildi. Ankara İstiklal Mahkemesi de Nisan 1925’te TpCF’nin İstanbul’daki örgüt binalarındaki aramalarda ele geçen belgeleri gerekçe göstererek partinin gericiliği kışkırttığını belirtti ve bu konuda hükümetin dikkatini çekti. Bazı TpCF üyeleri de ayaklanma ile ilgili olarak yargılanıp mahkûm oldular. TpCF yaklaşık yedi aylık çalışmadan sonra, Takrir-i Sükûn Kanunu’nun verdiği yetkiye dayanılarak hükümetçe kapatıldı (3 Haziran 1925).

TpCF’nin kurucuları ile önde gelen üyeleri, ertesi yıl Mustafa Kemal’e İzmir’de düzenlenen suikast girişimine karıştıkları gerekçesiyle bir kez daha mahkemeye verildiler (bak. İzmir Suikastı). İzmir’e gelen Ankara İstiklal Mahkemesi’nin talimatıyla eski TpCF milletvekilleri, bu arada Kâzım Karabekir, Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Refet Paşa (Bele), Cafer Tayyar Paşa (Eğilmez) ve Bekir Sami Bey tutuklandılar. Yargılama sonucunda bazı eski TpCF yöneticileri suçlu bulunarak ölüm ve ağır hapis cezalarına çarptırıldı; aklananlar ise uzun süre siyasal çalışmalardan uzak kaldı.