tekerlek

TEKER olarak da bilinir, merkezinden geçen bir milin çevresinde dönen, sert malzemeden yapılmış çembersel organ.

Tekerleklerin gövdeleri dolu olduğu gibi, çemberleri (ispit) göbeğe çelik tellerle bağlanmış da olabilir.
İO 3500’de yapılmış olduğu sanılan bir Sümer hiyeroglifinde, tekerleklerle donatılmış bir kızak görülmektedir. Tekerlekli taşımacılık düşüncesinin yüklerin ağaç tomruklarının üzerinden yuvarlanmasından doğduğu sanılmaktadır. Bilinen en eski tekerlekler ise, ağaçtan oyularak hazırlanmış üç tahta parçasının gergi latalarıyla birleştirilmesiyle oluşturulan diskler biçimindedir.

İspitti tekerlekler İÖ 2000 dolayında ortaya çıktı ve ilk olarak Anadolu’da savaş arabalarında kullanıldı. Daha sonra, yağlanmış dingillerin çevresinde dönen göbek takımları ortaya çıktı, ispitlerin çevresine ise metal şeritler takıldı ya da ispitler tümüyle metalden yapılmaya başladı.

Mezopotamya’da da İÖ 3500’de çömlek yapımcılığında döner tekerlekler (çark) kullanılmaya başladı.

Eskiden sulama amacıyla suyun aşağıdan yukarı taşınmasında kullanılan ilk su çarkları, bir çember ile bu çemberin çevresine yerleştirilmiş kovalardan oluşuyordu; çark akmakta olan suyun itme etkisiyle dönüyordu. Çark dönerken suya dalan kovalar suyla doluyor, yukarı çıktıklarında da içlerindeki suyu tarlaya açılan bir kanala boşaltıyorlardı.

Ortaçağda yararlanılan başhca üç güç kaynağı (hayvan, su ve rüzgâr), çarkların çevrilmesinde de kullanıldı. Tahıl öğütmede kullanılan değirmen taşlarını döndürmenin bir yolu da, taşın ortasından uzanan dikey mile yatay bir kol bağlamak ve bu kolu insan ya da hayvan gücüyle itmekti. Değirmen taşlarını döndürmek için rüzgâr ve su etkisiyle çalışan çarklardan da yararlanılırdı.

Çark ve tekerle denetimli dönme hareketi elde edilebildiğinden, makine tasarımlarında da bu organlardan yaygın olarak yararlanılır. Yinelemeli işlemleri gerçekleştirmek üzere geliştirilen buharlı döner makineler Sanayi Devrimi’nde büyük rol oynamıştır. Dönme hareketiyle sabit bir hareket büyüklüğü ve doğrultusu elde edilebilir; doğrusal harekette ise bu olanaklı değildir.