Çanakkale Savaşları

I. Dünya Savaşı’nda, Osmanlı Devleti’nin Çanakkale Boğazını ele geçirmeye ve İstanbul’u işgal etmeye yönelik İngiliz-Fransız ortak harekâtına karşı yürüttüğü savunma savaşları (Şubat 1915-Ocak 1916).

Ingiliz yetkililerce 1904-11 arasında aynı amaçla ortaya atılan çeşitli planlar hem kara, hem de deniz kuvvetlerinin tepkisiyle karşılaşmıştı. Kasım 1914’te, Osmanlı Devleti ile itilaf Devletleri arasında savaş patlak verince, konu yeniden incelendi ve harekâtın bazı tehlikeler içermekle birlikte yapılabileceği sonucuna varıldı.

İngiliz hükümeti, Rus orduları başkomutanı Grandük Nikolay’ın başvurusu üzerine, Kafkas cephesinde Rus ordusu üzerindeki baskıyı hafifletmek için Osmanlı Devleti’ne karşı bir gövde gösterisine girişmeyi kabul etti (2 Ocak 1915). O sırada deniz kuvvetleri bakanı olan Winston Churchill’in hararetle desteklediği birleşik deniz ve kara harekâtı için uygun yer olarak da Çanakkale Boğazı seçildi. 28 Ocak’ta, konuyla ilgili olarak toplanan Çanakkale Komisyonu donanmanın açık deniz harekâtında yararlı olamayacak kadar yaşlı savaş gemileriyle yapılacak bir deniz harekâtıyla boğazın ele geçirilmesine karar verdi. Donanmanın boğazdan geçmesi için Çanakkale kıyılarının da tutulması gerektiği düşüncesiyle, 16 Şubat’ta kararda değişiklik yapılarak kara çıkarması için de hazırlıklara başlandı. Bu amaçla Mısır’da General Sirlan Hamilton komutasında, Fransızların da küçük bir birlikle katıldığı, büyük bir askeri kuvvet toplandı. Savaş gemilerinin 16 Şubat’ta başlattığı ama kötü hava koşulları nedeniyle 25 Şubat’a değin ara Verdiği bombardımanın ardından, deniz erlerinden oluşan tahrip birlikleri hemen hiç direniş görmeksizin karaya çıktı; tabyaları tahrip etti. Ama kötü hava koşulları harekâtı yeniden engelledi. 18 Mart’ta İtilaf donanmasının boğazı denizden geçme girişimi Türk deniz ve kara savunması karşısında başarısızlığa uğradı. Üç savaş gemisinin batması, üçünün de hasara uğraması üzerine kara kuvvetlerinin yardımı olmaksızın donanmanın ilerleye- meyeceği kararına varılarak boğazı denizden zorlama girişiminden vazgeçildi.

Mısır’dan gelen İtilaf kara birlikleri Limni Adası açıklarında toplandıktan sonra, Çanakkale Boğazına doğru yola çıktı. Çıkarma harekâtı, 25 Nisan 1915 günü sabahın erken saatlerinde, İngiliz kara ve deniz birliklerinin güneyde Seddülbahir’e, Anzak (Avustralya ve Yeni Zelanda) birliklerinin kuzeyde Arıburnu’na karşı giriştiği saldırılarla, Gelibolu Yarımadasının iki ayrı yerinde başladı. Bir Fransız tugayı da Anadolu kıyısındaki Kumkale’de karaya çıktı, ama tutunamadı ve geri çekildi. Öteki kıyılarda ise güçlükle bazı küçük mevziler elde edilebildi. Arıburnu kıyılarındaki Anzaklar Mustafa Kemal komutasındaki Türk kuvvetlerinin savunması karşısında yerlerine çakıldı. İngiliz ve dominyon birlikleriyle yapılan takviyelere karşın, önemli bir ilerleme sağlanamadı. 6 Ağustos’ta batı kıyısındaki Suvla Koyunda bir başka çıkarma harekâtına girişildi. Başlangıçta elde edilen bazı başarılara karşın, Türk savunma kuvvetleri aşılamadı (bak. Anafartalar Savaşları).

Mayıs 1915’te, harekât konusundaki görüş ayrılıklarından dolayı, deniz kuvvetleri bakanlığı kurmay heyeti birinci lordu Amiral Lord Fisher görevinden ayrıldı. Eylül 1915’te daha fazla takviye kuvvet olmaksızın kesin sonuç alınamayacağı ortaya çıktı. İngiliz hükümeti Hamilton’ı geri çağırarak yerine Korgeneral Sir Charles Monro’yu gönderdi. Monro’nun askeri kuvvetlerin geri çekilmesi ve girişiminden vazgeçilmesi önerisi, Kasım 1915’te yarımadayı gezen Savaş Bakanı Lord Kitchener tarafından da onaylandı. Geri çekilme harekâtı aşamalı olarak gerçekleştirildi ve 9 Ocak 1916 günü erken saatlerde tamamlandı.

Çanakkale Savaşları’na toplam 16 İngiliz, Avustralya, Yeni Zelanda, Hindistan ve Fransız tümeni katıldı. İngiliz Uluslar Topluluğu’nun kayıpları 213.980, Türklerin kayıp sayısı ise 190 bindi. Harekât, Osmanlı Devleti’ni Kafkas cephesindeki bazı birliklerini çekmeye zorlaması dışında, İtilaf Devletleri için bir başarı sağlamadı. Ayrıca önemli siyasal sonuçlara yol açtı. Bütün dünyada itilaf Devletleri’nin askeri alanda beceriksiz olduğu izlenimi doğdu. İtilaf Devletleri’nin Boğazları ele geçirememesi, askeri yardım alamayan ve Karadeniz kıyısındaki limanlarına bağlı deniz ticareti işlemez hale gelen Çarlık Rusyası’nın çökmesinde rol oynadı. Geri çekilme kararının verilmesinden önce, İngiltere’de Asquith’in başkanlığındaki Liberal hükümetin yerini bir koalisyon hükümeti aldı. Harekâtın baş savunucusu olan Winston Churchill hükümetten ayrılarak bir piyade taburuna komuta etmek üzere Fransa’ya gitti. Çanakkale Savaşları Başbakan Asquith’in istifasını ve Aralık 1916’da yerini David Lloyd George’a bırakmasını hızlandırdı.