Göktürkler

Asya Büyük Hun İmparatorluğu'ndan sonra, her bakımdan temsil ettiği Türk kültürü itibariyle ikinci "süper" Türk imparatorluğu niteliğinde olan Göktürk hakanlığı, "Türk" sözünü ilk defa resmî devlet adı olarak benimsemekle, bütün bir millete ad vermek şerefini kazanmış, Doğu Sibirya'daki Yakut Türkleri ile batıda Ogur (Bulgar) Türklerinin bir kısmı dışındaki Türk asıllı bütün kütleleri kendi idaresinde birleştirmiştir.

Hakanlığın yıkılmasından sonra bir yelpaze gibi açılarak dört tarafa yayılan çeşitli Türk zümreleri gittikleri yerlerde 'Türk" adını ve Göktürk idarî, siyasî ve iktisadî geleneklerini yaşatmışlardır. Yine bütün bu Türklerin tarihinde Göktürk teşkilatının, edebiyatının, töre ve hayat telakkisinin izleri görülmüştür.

Göktürklerden sonraki çağlarda, R Türkçesi (Ogur lehçesi) müstesna, bütün Türk lehçe ve ağızları Göktürk Türkçesi'nin damgasını taşır. Doğudan batıya: Orta Asya, Türkistan, Maveraünnehir, Kuzey Hindistan, İran, Anadolu, Irak, Suriye ve Balkan Türkleri, Göktürkler yolu ile Türk'tür.

Bizim bugün diğer Türk devlet ve zümrelerinden ayırt etmek üzere Göktürk (Kök-Türk) dediğimiz bu topluluk ve devletin adı "Türk" veya "Türük" idi. Ancak, kitabelerin bir yerinde, kendini Göktürk olarak tanıtmıştır ki, "Gök' e mensup, ilahî Türk" manasına gelen bu tabir, V. Thomsen'e göre hakanlığın parlak devresine işaret etmekte olmalıdır (herhalde Mukan Kağan zamanı).

Göktürk hakanlığı çağında, daha doğrusu 6.-9. asırlarda Orta Asya'da tarihî rol oynayan toplulukların, çeşitli adlar altında gruplaşan Tölesler olduğu anlaşılmaktadır. Türkçe Töles kelimesi, ihtimal "asıl, kök, temel" manalarına gelmektedir. (Bk. L. Bazin, Les Calendriers. s. 661, 667.)

Tölesler (Tölös, Tolis, Çince'de Tielo, Tiehle), Çin kaynaklarında eski Hun boylarından olarak zikredilen ve bütün Orta Asya'ya yayılmış kalabalık Türk kütleleri bütünüdür. Suishu'da (Çin Sui hanedanının 581-618 yıllığı) 50 kadar kabilesi sayılmakta ve şöyle sıralanmaktadır: 1'i Baykal gölünün kuzeyinde, 5'i Tola ırmağı kuzeyinde, 5'i Tanrı dağları kuzey eteğinde, 9'u Altaylar'ın güneybatısında, 4'ü Kang (Semerkant havalisi) krallığının kuzeyinde, 10'u Seyhun boyunda, 4'ü Hazar'ın doğusu ve batısında, 6'sı Fulin'in (Bizans) doğusunda". Ancak Baykal gölünden Karadeniz'e kadar yayılan bu toplulukların hepsini de Türk menşeli saymak doğru olmasa gerektir.

En batıda gösterilen bazılarının (mesela Alanlar) İranlı oldukları biliniyor. Wuhun'lar (Ugor) da Urallı bir kavim grubudur. Ayrıca, Ogur boylarının da Tiehle'ler olarak zikredildiği anlaşılmaktadır. Töles boylarının, taşıdıkları adlar henüz tamamen çözülememiş olmakla beraber, Hunlardan geldikleri ve umumiyetle dil ve örflerinin Göktürklerinkinin aynı olduğu belirtilmiştir. Bazı Çin kayıtlarına göre, Tabgaçlar devrinde (386-534), yüksek tekerlekli araba kullandıklarından dolayı Kaokü (Chaoche = yüksek tekerlek) diye adlandırılan bir kısım Töles kabileleri, diğer Türkler gibi kendilerini kurt atadan türemiş kabul ederlerdi. Ayrıca, Tangshu'da (Çin Tang sülalesi 618-906 yıllığı) da 15 Töles kabilesinin adları verilmiştir.

Göktürkler, Çin kaynaklarının açıkça belirttikleri üzere, Asya Hunlarından iniyorlardı. Başbuğ ailesi olan Aşına kolunun bir dişi kurttan türediğine dair o çağda pek yaygın olduğu anlaşılan rivayetler, Göktürklerin erken tarihini efsanelerle karıştırmaktadır. Ancak kurttan türeme geleneğinin, Asya Hunları arasında da mevcut olması ve kurt ata' nın Türkleri dar, geçilmez yollardan selamete ulaştırdığı (Bozkurt Destanı'nın aslı) rivayetinin Hunlarda görülmesi, Göktürklerin Hunlara nispetini ortaya koymaktadır. Aşına ailesinin, yalnız bir erkek çocuk hayatta kalmak üzere, katliama uğramış olduğu rivayetini, Tsükü (aslında Asya Hun devletinde bir unvan) adlı Hun ailesine mensup Mengsün tarafından kurulan Kuzey Liang Hun Devletinin, 439'da Tabgaçlar tarafından yıkılması hadisesine bağlamak mümkündür.

Suishu'ya (Çin yıllığı, 581-618) göre, bu Hun devletinde idareyi elinde tutan Tsükü (Chüchü)'ler imha edildiği zaman, Ashihna (Aşına) kolu, 500 ailelik bir kütle halinde, Kansu bölgesinden göçerek, Juan juanlara sığınmışlardı. Göktürklerin nüvesini teşkil ettiği belirtilen ve Mengsün'ün oğlu Ançu ve sonra torunu Şu' nun öldürülmesi üzerine önce Hsihai'da iken sonra Altaylar'a nüfuz eden bu kütle, Chüchüler (Tsükü) yolu ile de Asya Hunlarına bağlanmaktadır ve hatta, bu kısa göç hareketini idare eden Aşına kolunun, Güney Hun tanhuları yolu ile Motun'un mensup olduğu ünlü Tuko (Tuku) ailesinden gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Kurt ata inancı dolayısıyla Göktürk hakanlık belgesi, altından kurt başlı sancak (tuğ) olmuştur.