Orhun Yazıtları’ndan Tonyukuk Yazıtı, Kuzey Moğolistan (Ara Güler)

Orhun Yazıtları

, Moğolistan’ın kuzeyinde bulunan eski Türkçe yazıtlar. Yazıtlar 38 rünik harften oluşan Orhun alfabesi ile yazılmıştır. Büyük çoğunluğu taşlar üzerine kazılı olan Orhun Yazıdan geniş bir bölgede dağınık bir biçimde bulunur. İlk kez 1893’te Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen tarafından okunmuştur. Orhun Yazıtları bulundukları yere göre gruplandırılmaktadır. Kuzey Moğolistan Yazıtları, Orhun Irmağı kıyısında bulunan altı yazıttan oluşur. Bunların üçü çok önemlidir. Bu yazıtlardan ilki Bilge Kağan tarafından 732’de küçük kardeşi Kültigin adına Orhun Irmağı vadisinde, Koşo-Çaydam Gölü çevresinde dikilmiştir. Kültigin Yazıtı Bilge Kağan’nın ağzından yazılmıştır. Oyuk bir kaideye oturtulan Yazıtın yüksekliği 3,75 m’dir. Dört cephelidir ve yukarıya doğru gittikçe daralır. Doğu ve batı cephelerinin genişliği aşağıda 132 cm, yukarıda 122 cm’dir. Güney ve kuzey cepheleri ise aşağıda 46 cm, yukarıda 44 cm’dir. Üstü kemer biçiminde biter ve yukarıda beşgene dönüşür. Yazıtta Kültigin ve Türk budunu övülür. Yazıtın önünde bulunan 4,5 km’lik düz yolun iki yanında 169 balbal sıralanır. Bu, Kültigin’in öldürdüğü düşman sayısıdır. Burada ayrıca çeşitli işlemeli taşlar, heykel parçaları vb bulunur. 1958’de bu yapıtlar arasında Kültigin’in başı ile karısının bedeni ve yüzünün bir bölümü de bulunmuştur. Yazıtta Türk ve Çinli sanatçılar birlikte çalışmış, yazıları da Bilge Kağan’nın yeğeni Yolluğtiğin kazımıştır.

Kültigin Yazıtı’nın 1 km uzağında Bilge Kağan Yazıtı bulunur. Biçimi, düzenlemesi ve yazısı Kültigin Yazıtı ile aynıdır. Ama Bilge Kağan Yazıtı biraz daha yüksektir. 735’te dikilen yazıt gene Bilge Kağan’nın ağzından yazılmıştır. Kültigin’in ölümünden sonraki olayların da anlatıldığı yazıtın hakkaki (kazıyıcı) gene Yolluğtiğin’dir. Bu yazıtın çevresinde de türbe kalıntısı, heykeller, balballar ve taşlar vardır. Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarının biraz doğusunda Tonyukuk Yazıtı yer alır. Yazıt Yazola Irmağının yukarısında, Bayn Çokto’nun yakınındadır. Öbür iki yazıt devrilip kırıldıkları halde Tonyukuk Yazıtı hâlâ ayaktadır. Bu yazıt dört cepheli iki taştan oluşur. Taşlardan biri daha büyük olup 1,5 m boyundadır. Tonyukuk’un ağzından yazılan yazıt süsleme, yazı ve konum olarak öbür iki yazıt kadar önemli değildir. Bu yazıtın çevresinde de türbe kalıntısı, heykeller, balballar ve işlemeli taşlar vardır. Yazıtta Doğu Göktürk Kağanlığındaki önemli olaylar anlatılır.

Türk adının geçtiği ilk Türkçe metinler olan bu üç yazıt Doğu Göktürkler dönemine ilişkilenir ve bilinen ilk Türk devletinin kuruluşu ve yönetimiyle ilgili bilgi içerirler. Yazıtlar Türk töre, askerlik ve uygarlığı ile kültürünün en eski belgeleridir ve edebi açıdan büyük önem taşır. Türk yazı dilinin akıcı bir örneğini oluşturan yazıtlar Türkçenin o dönemdeki gelişmişlik düzeyini gösterir. Öbür Orhun Yazıtlarından Orgin Yazıtı, 1891’de Orgin Irmağı kıyısında bulunmuştur. 731’de dikildiği sanılan yazıt Alp Eletmiş (bir görüşe göre Taçam) adlı bir Türk beyine ait olup içinde İlteriş ve Kapağan kağanların adı geçer. Yazıtta Oğuzlar ve Çinliler ile yapılan savaşlardan söz edilir. Orta Moğolistan’da 1928’de bulunan İhe Hüşotü Yazıtı, Küliçur adlı bir bey adına 716’da dikilmiştir. Yazıtta İlteriş, Kapağan ve Bilge kağanların adı geçer. Tarduşların başı olduğu sanılan Küli-Çur’un kağanlara hizmeti ve öbür boylarla yaptığı savaşlar anlatılır.