KASİDE

a. (ar. kaside). Ed. Divan şiirinde konusu övgü olan bir nazım biçimi. (Bk. ansikl. böl.)
—Müz. Halk arasında, genellikle mevlit bahirleri arasında ya da bir ilahinin son kıtasından veya beytinden önce, Hz. Muhammet’i öven bir şiirin doğaçtan müziklenerek okunmasına verilen ad. (Form olarak kaside, dindışı müzikteki gazelin, cami ya da tekke müziğindeki karşılığıdır.)

—ANSİKL. Kasidede ilk beytin dizeleri birbiriyle, öteki beyitlerin ikinci dizesi bu ilk beyitle kafiyelidir. Dize sayısı 15-20 ile 99 arasında değişir. Aruzun genellikle uzun kalıplarıyla yazılmıştır.
Kasideler konularına göre şu türlere ayrılır: tevhit: Tanrı’nın birliğini anlatan kaside; münacat. Tanrı' ya yalvarmak için yazılan kaside; naat‘: Peygamber'i; ayrıca, din ulularını (ilk dört halifeyi, özellikle Hz. Ali'yi) ve tarikat ulularını (Mevlana vb.) övmek için yazılan kaside; medhiye: dönemin ileri gelen bir kişisini (padişah, sadrazam, şeyhülislam, vezir vb.) övmek için yazılan kaside.
Divan şairleri, övdükleri kişilerden “caize” adı verilen armağanı alırlardı. Onun için de, kaside sunmaya elverişli birtakım fırsatları kollarlardı; sözgelimi, belirli zamanlarla ilgili olarak: bahariye (bahar kasidesi), şitaiye (kış kasidesi), ramazaniye (ramazan kasidesi), iydiye (bayram liısidesi), vb; önemli sayılan olaylarla ilgili olarak: cülusiye (padişahın tahta çıkması dolayısıyla yazılan kaside), sûriye (düğün kasidesi), dâriye (saray, köşk, konak, vb. yapımı dolayısıyla yapı kasidesi), vb. yazılırdı.

Kasideler konuları dışında kafiyelerine, rediflerine göre de adlandırılırdı: Güneş kasidesi (Ahmet Paşa’nın “güneş" redifli kasidesi), Mimiye (Nef’i'nin, kafiyesi mim harfi olan kasidesi) gibi adlar alırdı. Gazelde olduğu gibi, kasidede de, ilk beyte matla, son beyte makta şairin mahlasının geçtiği beyte taç (mahlas, maktaya yakın beyitlerden birinde ya da makta beytinde geçer) adı verilir. Kasidenin en güzel beytine beyt ül-kasid (kaside beyti) denir.

Kasidenin birtakım bölümleri vardır; bunlar belli bir plana göre sıralanırlar:

a. Nesipya da teşbip: başlangıç bölümü; burada asıl konu ile ilgisi bulunmayan bir şey; sözgelimi doğa (bahar, yaz, kış vb.), bir yer (İstanbul, Edirne, saray, bahçe vb.) tasviri yapılır. Bu bölümün beyit sayısı 15-20 kadar olur.
b. Girizgâh: asıl maksada geçmek için uygun bir fırsat düşürülerek söylenen “giriş beyti”dir; bir tek beyitten ibarettir.
c. Medhiye: Tanrı'yı, Peygamber'i ya da ileri gelen kişileri övme bölümü. Bu bölümde de beyit sayısı çoktur.
ç. Fahriye: şairin kendi kendisini övdüğü bölüm.
d. Tegazzül: aynı ölçek ve aynı ayakla, araya sıkıştırılan bir gazeldir.
e. Dua: övülen kişi için, Tanrı’dan iyi dileklerde bulunulan bölüm.
Kasidelerde fahriye ve tegazzül bölümlerine yer verilmediği de olur; fakat öteki bölümlerin bulunması gereklidir.

Biçim bakımından, kasidenin iki çeşidi vardır:
1. düz kaside: örnekleri yaygın olan asıl kasidedir;
2. musammat kaside: dizelerin ortalarında, her beytin birinci dizesinin son sözcüğüne uygun ayak kullanılan kasidedir; bunda da, musammat gazelde olduğu gibi, birinci beytin ortası ayaksız olur.
Arap edebiyatından gelen bir tür ve nazım biçimi olan kasidenin en eski örnekleri, o edebiyatta, "Cahiliye devri"nde (İslamlıktan önceki devir) yedi ozanın yedi kasidesinden oluşan el-Muallakaat is-sebi (Yedi askı) derlemesidir. Arap ülkesinde, yılda dört kez kurulan panayırlarda bir yandan alışveriş yapılır, bir yandan da şiirler okunurdu. Beğenilen şiirler Mısır ketenlerine yazılarak Kâbe duvarına asılırdı.
Türk edebiyatında Ahmet Paşa (XV. yy.) ilk usta kaside şairi olarak tanınır. XVI. yy.'da Necati, Hayali, Fuzuli İran edebiyatındaki örnekler yanında özgün buluşlarla da yüklü kasideler kaleme aldılar. XVII. yy.'da Nef'i'nin yazdığı kâsideler abartmalı övgüleri kadar anlatımındaki başarılarla da türün daha sonraki örneklerine model oldu. XVIII. yy.'da Nedim, çağını türlü yaşam özellikleriyle yansıtan kasideleriyle tanındı.