Çam

Çamgiller (Pinaceae) familyasının Pinus cinsini oluşturan, 100’ü aşkın iğneyapraklı ağaç türünün ortak adı. Kışın yapraklarını dökmeyen bu ağaçlar, anayurdu olan kuzey ılıman bölgelerden bütün dünyaya yayılmıştır. Türlerin çoğu, Asya’nın doğusu ve güneydoğusu ile Meksika ve Orta Amerika’nın yüksek kesimlerinde bulunur.

Genç çamların tacı genellikle konik, dalları yatay ve çevrel dizilişlidir; yaşlı ağaçların tacı ise yuvarlak, düz ya da yayvan olabilir. Türlerin çoğunda gövde kabuğu kalın, pürüzlü ve çatlaklıdır. Çam ağaçları kuraklığa dayanıklı olmakla birlikte, iyi gelişip çoğalabilmeleri için temiz hava ve bol ışık gerekir.

Çamlarda iki çeşit sürgün (kısa ve uzun sürgünler) ve üç çeşit yaprak (birincil iğneyapraklar, pulsu yapraklar ve ergin iğneyapraklar) vardır. Fidelerde, sarmal olarak dizilmiş birincil iğneyapraklar bulunduğu halde, yaşlı ağaçların uzun sürgünlerinde üçgensi pulsu yapraklar yer alır. Geçici olan bu pulsu yaprakların koltuğundan kısa sürgünler çıkar. Fotosentez yapan ve iki ya da daha çok reçine kanalı olan ergin iğneyapraklar, kısa sürgünlerin ucunda ikili, üçlü ya da beşli (ender olarak tek ya da sekizli) demetler halindedir; bu yaprakların ömrü 2-17 yıl arasında değişir.

Aynı ağaçta hem erkek, hem dişi kozalaklar bulunur. Erkek kozalaklar, her biri iki çiçektozu kesesi taşıyan çok sayıda verimli puldan oluşur. Dişi kozalaklarda, her biri iki tohumtaslağı taşıyan bir pulun altına yerleşmiş, sarmal dizilişli çok sayıda bürgü (yaprak benzeri yapı) vardır. Baharda ya da yaz başında, çiçektozu keselerindeki uzunlamasına yarıklardan çıkan çiçektozları çevreye dağılır; her çiçektozu tanesinde, rüzgârla dağılmayı kolaylaştıran iki hava baloncuğu vardır. Tozlaşma mevsiminde, dişi kozalaktaki pullar aralanır ve çiçektozlarını aldıktan sonra kapanır; gerçek döllenme ancak ertesi baharda gerçekleşir. Döllenmeden sonraki iki ya da üç yıl içinde odunsu dişi kozalak gelişir. Bazı türlerde, olgunlaşan kozalaklar kendiliğinden açılarak tohumları dışarı atar; bazılarında ise çürümedikçe, yanmadıkça ya da hayvanlar tarafından açılmadıkça hep kapalı kalır. Bazı çamlarda, tohumu taşıyan pul genişleyerek bir kanat biçimini alır ve tohumun rüzgârla dağılmasını kolaylaştırır.

Çamlar yumuşakodunlu ağaçlardır; yalnız, keresteleri ticari açıdan yumuşak ve sert olarak gruplandınlabilir. Veymut çamı (P. strobus) ve şeker çamı (P. lambertiana) gibi bazı türlerin kerestesi öbürlerine oranla daha yumuşak, kısa sürgünleri beş yapraklı, (ender olarak bir-dört arası), kozalakları saplı, kozalak pulları dikensiz, reçinesi azdır. Bu çamların odunu sık damarlı, diriodunu ise ince ve hemen hemen beyazdır; yaprak demetlerinin kını kendiliğinden düşer ve yapraklarda tek bir iletim demeti bulunur. Sarı çam (P. sylvestris), kara çam (P. nigra) ve P. taeda gibi sert çamların ise kerestesi biraz daha sert, kısa sürgünleri iki ya da üç yapraklı (ender olarak beş-sekiz arası), kozalak pulları dikenli, reçinesi boldur. Odunları kalın damarlı ve genellikle koyu renkli, diriodunu açık renkli ve kalındır. Yaprak demetlerinin kını kalıcıdır ve yapraklarda iki iletim demeti bulunur.

Özellikle inşaat ve kâğıt sanayisi açısından büyük önem taşıyan çamlar, ayrıca terebentin, kolofan, çam ve terebentin esansı, odunkömürü ve çam katranı gibi değerli ürünlerin kaynağıdır; özellikle kızıl çam (P. brutia), Halep çamı (P. halepensis), sahil çamı (P. pinaster) ve P. roxburghii gibi türler bu amaçla yetiştirilir. Çam yapraklarından damıtılan yaprak esansı ilaç olarak kullanılır; fıstık çamı P. pinea) gibi bazı türlerin tohumları çamfıstığı) yenir; ağlayan çam (P. excelsa), kara çam, Veymut çamı, fıstık çamı gibi birçok tür de süs ağacı olarak yetiştirilir. Ağaçlandırma projelerinde ya da rüzgâr çitlerinde sarı çam, sahil çamı ve P. attenua- ta gibi türlerden yararlanılır.

Çamlar birçok mantar hastalığına karşı duy arlıdır; aynca yaprakanlan, kabuk böcekleri, çam keseböceği gibi çeşitli böcekler çam ağaçlarına büyük zarar verir. Çok reçineli olduğu için kolayca tutuşan çam ormanlarında yangınlar da çok sık görülür ve güç önlenir.

Birçok botanikçi, iğneyapraklardaki iletim demetlerinin sayısına göre Pinus cinsini iki altcinse ayırır: Haploxylon (tek iletim demetli çamlar) ve Diploxylon (iki iletim demetli çamlar).

Pinaceae familyasının öbür cinslerinden ya da iğneyapraklılarm öteki familyalarından bazı ağaçlara da, gerçek çam olmadıkları halde halk arasında çoğu kez çam denir.

Türkiye’de, hepsinin kısa sürgünleri iki yapraklı olan beş çam türü bulunur: Sarı çam, kara çam, kızıl çam, Halep çamı ve fıstık çamı. Avrupa’daki ve Asya’nın kuzeyindeki iğneyapraklı ormanların önemli bir türü olan san çam, Türkiye’de yaklaşık 750 bin hektarlık bir alanı kaplar. Karadeniz Bölgesi’ndeki dağların iç yamaçlarında, özellikle 1.000-2.500 m’lik yüksekliklerde yaygındır. Ayrıca yer yer İç Anadolu’nun bozkırlarına kadar iner; örneğin Yozgat yakınlarındaki Akdağ’da geniş san çam ormanları bulunur.

İspanya, İtalya’nın güneyi, Balkanlar ve Avusturya’da dağılım gösteren kara çamın Türkiye’de en bol bulunan çeşidi Anadolu kara çamıdır (P. nigra pallasiana). Yaklaşık iki milyon hektarlık bir alanı kaplayan bu çam türü Trakya’da, Kuzey, Batı, Güney ve Orta Anadolu’da yaygındır. Kuzey’de sarı çam, göknar ve meşe ile, Toroslar’da sedir ve göknar ile karışık ormanlar oluştururken, özellikle Batı Anadolu Dağlarında katışıksız ormanlar oluşturur. Orta Anadolu’da bozkırın içine en çok sokulan ağaç türlerinden biridir.

Ege Adaları’nm ve Doğu Akdeniz’in tipik ağaçlarından olan kızıl çam Türkiye’de yaklaşık üç milyon hektarlık bir alanı kaplar. Akdeniz ve Ege bölgelerinin yanı sıra, Trakya ve Karadeniz’in kıyıya yakın bazı yerlerinde doğal bir dağılım gösterir. Ayrıca vadiler boyunca yer yer içerilere girerek, 800-900 m’lik yüksekliklere kadar çıkar. Asıl yayılış alanı Akdeniz kıyıları, Muğla, Antalya, Mersin ve Adana çevresi olan kızıl çam 1.500 m’ye ulaşan yüksekliklerde de yetişebilmektedir.

Adana’nın kuzeydoğusunda kızıl çamlarla karışık olarak bulunan Halep çamı çok küçük bir alana yayılmıştır.

Başta Akdeniz çevresi olmak üzere Türkiye’de ortalama 20 bin hektarlık bir alana yayılmış olan fıstık çamı ise Bergama, Aydın ve Muğla çevresinde topluca görülür. Ayrıca Antalya, Kahramanmaraş ve Hatay çevresi ile, kuzeyde Çoruh vadisi ve Zonguldak gibi kimi kıyı bölgelerinde de bulunur.