URARTU

Anadolu'nun D.'sunda, çekır değini Van gölü ve çevresinin oluşturduğu bölgede kurulan eski krallık, asur kaynaklarında Urartu krallığının sınırları K.'de Kafkasötesine, D'da K.-B İran içlerine, B.'da Malatya çevresine, G 'de Şanlıurfa'ya değin uzanmaktadır. Çıldır, Sevan (Gökçe) ve Urmiye göllerinin bulunduğu dağlık bölgeyi kapsamaktaydı Salmanasar I dönemi (i O 1275-1245) çivi yazılı belgelerinde bölgeden Urualri (dağlık bölge) olarak söz edilmektedir; Tukultı-Ninurtaya ait metinlerdeyse (İ.Ö XIII yy.) Naırı ülkeleri adı yer almakta, bu bölgedeki küçük krallıkların Asura başka! dırdığı ve büyük bir yenilgiye uğratıldık lan bildirilmektedir Asur saldırılarından usanan, Van gölü çevresindeki küçük krallıkların bırteşerek kurdukları kortederasyon, Aramu’nun girişimleriyle merkezi bir yetke altında birleşti (İÖ IX yy ortaları) Aramu, Salmanasar lll'ün saldırılarına karşı koymaya çalıştıysa da, Sugunıa ve Arzaşkun gibi önemli urartu merkezlerinin yıkımını önleyemedi.
Urartu devletinin gerçek kurucusu Aramu'nun ardılı Sarduri l'dir (yaklş. İ.Ö. 832/840-825/830) Tuş pa yı (Van) kurup başkent yapan Sardun I. Salmanasar lll'ün saldırılarına başarıy la karşı koydu Onun ardılları ispuini. Menua ve Argistı I. Asurun bunalımlı döne mınden yararlanarak, bu ülkeyi O.'dan ve B'dan kuşattılar Urmiye gölü havzasında ki Parsua ve Mannailer ile Yukarı Fırat kıyısındaki Meliddu ve Kummuh'u egemen likleri altına aldılar. Dicle yönündeki saldırıları Asurlar tarafından durdurulmakla birlikte (İ.Ö 781-774), topraklarını K.'e doğru Yukarı Kura'ya, Sevan (Gökçe) ve Çıldır göllerine kadar genişlettiler. Kuzey Suriye krallıklarını egemenlikleri altına alan Sarduri II (İ.Ö. 763-733), Tiglatpileser III tara fından bu bölgeden püskürtüldü (İ.Ö 743). Rusa I (i Q 733-714) Mannaı ülkesine girdi, ancak Sargon II onu büyük bir yenilgiye uğrattı, Muşaşır kentini yağma etti (İ.Ö. 714). Böytece Urartular ilk kurul dukları dağlık bölgeye çekilmek zorunda kaldılar Argisti II (İÖ 714-680) Urartu devletine eski gücünü kazandırmaya çalıştı, bayındırlık işlerine önem verdi. Ancak önce kımmer, sonra da ıskıt akınları. Argistılinin ardılı Rusa II döneminde yoğunlaştı. Urartu kadar, Asur için de tehlike oluşturan bu akınlar iki devletin bir süre bir birleriyle çekişmelerini durdurdu. Rusa II kendi adına yeni bir kent (Rusahinili [Top rakkalej) kurdu. Sarduri lll'ten sonraki urartu tarihi ve krallarına ilişkin bilgiler yefersizdir. Bu devlet İ.Ö. 609'dan sonra Ba bitliler"», İ.Ö. 585 te de iskitler’in akınlarıyla ortadan kalktı

—Arkeol. ve Güz. sant. Urartu kültür ve sanatı ilk dönemlerden başlayarak büyük ölçüde yeniasur sanatının etkisinde kalmıştır Bu sanat Anadolu ve Anadolu dışında gerçekleştirilen kazılarda ortaya çıkan buluntuların yanı sıra, yeniasur ka bartmaları ve metinlerinin sağladığı bilgilerle de aydınlanmıştır (İ.Ö. 714'te Sargon ll'nin Muşaşir’i alışı, Hursabad kabartmalarında canlandırmıştır; Sargon II için hazırlanan ganimet listesi ise üç yüz binden fazla yapıtı içerir Balavat kapılarında asur ordusunun Sugunia ve Arzaşkun'a yaptıkları seferler betimlenmiştir). Dönemin yapıtları asur etkisinin yanı sıra, Anadolu, hatta yunan dünyası ve İskit sanatıyla sıkı ilişkilerin varlığına tanıklık eder.
Urartu döneminin mimarlık buluntuları D. Anadolu'nun yanı sıra İran'ın K.-B'sı ve Iratsın K.-D.'sunda da ortaya çıkarılmıştır Kentler kaleler, surlar saray, tapınak, depo, konut, liman ve su yapıları taş işçilikleri, teknikleri ve çok gelişmiş mimarileriyle dikkati çeker. Urartu kralları tanrıları (özel likle Haldi (Savaş) ve Teişeba (Fırtına)) için pek çok tapınak yaptırmıştır. Çoğunlukla ortak bir şemaya göre inşa edilen bu ta pınaklar, galerili bir avlu, tanrı heykelinin bulunduğu, kare planlı bir ana mekân ve yan odalardan oluşur Avluda üç ayaklı ka zanlar, sunaklar, kurban masaları vardır Duvarların alt bölümü düzgün blok taşlardan (urartu mimarlığında kullanılan bu büyük blok taşlar Van’ın 17 km G ündeki Alniunu atölyesinde işleniyordu), üstü kerpiçtendir (Patnos Aznavurtepe. irebunı, Çavuştepe" Rusahinili (Toprakkale)) Ay rica açık hava kült merkezleri vardır (Çavuştepe. Tuşpa Analı kız).

Değişik işlevde bölümlerden meydana gelen urartu sarayları büyüklükleri, özen li taş işçilikleri ve mimarileri ile dönemin başyapıtlarıdır (Girıktepe, Çavuştepe. Aitıntepe, Adilcevaz Kef kalesi). Kalıntılarından çokkatlı olduğu anlaşılan Çavuşte pe sarayı nın temeli, zemin katı, tabam, tavara ve zemin katı taşıyan kalın ayaklar doğrudan ana kaya oyularak elde edilmiştır Sarayın çok sütunlu taht salonu apa danaları andırır Altıntepe'de de çok sütunlu salonlan bulunan bir saray ortaya çıkanlmıştır ve bu sarayın duvarları hayvan ve bitki motifli fresklerle süslüdür. Adilce vaz Kef kalesi nedeyse kabartmalı sütun kaideleriyle karşılaşılmıştır Dönemin önemli eserleri arasında yer alan sulama kanalları, kuyular, gölet vb. su yapılanran tur bölümü günümüzde de işlevini sürdürmek tedir (Şamran kanalı) Çavuştepe kalesinde ortaya çıkartan pis su ve boşaltma kanallan, helalar, Urartular'tn altyapı tesislerinde de dörıemlenne göre çok ileri olduk farını göstermektedir.

Urartu sanatını yansıtan en yetkin ürün ler metal yapıtlardır (altın, gümüş, fildişi, tunç gibi madenlerden yapılmış çeşitli ta kılar, kemerler, kalkan, kılıç, miğfer gibi sılahlar, üç ayaklı kazanlar, bakraçlar, kep çeler fibulalar, taşlar, mühürler, mobilya parçaları, düğmeler, heykeller vb