AYDINLANMA ÇAĞI.

Avrupa'da düşünce alanında köklü bir değişimin yaşandığı 18. yüzyıla Aydınlanma Çağı denir. Kökeni Eski Yunan felsefesine kadar dayanan ve gerçekte 17. yüzyıl sonları ile 18. yüzyıl sonları arasın­da gelişen "Aydınlanma felsefesi" bu çağa adını vermiştir. Felsefe, siyaset ve edebiyat alanında etkili olan bu akım kısaca "Aydın­lanma" diye de adlandınldı ve bu akımı biçimlendiren düşünürlere "Aydınlanmacı fi­lozoflar" dendi. Aydınlanma felsefesi insan düşüncesinin, insan yaşamının anlamının ve biçiminin aydınlanmasını amaçlıyordu. İnsan düşünürken ve değerlendirme yaparken, di­nin buyruklarına ve geleneklere bağlı kalma­malı, kendi aklı ve deneyimleriyle yaşamı ay­dınlatmaya çalışmalıydı.

Bütün dinlerin ortak özelliği buyurucu ve değişmez kurallar koymaktır. Gerçekten de ortaçağ Avrupa'sında Hıristiyanlık, yaşamın her alanını belirliyor, insanın neyi nasıl yap­ması gerektiği konusunda en ince aynntılara kadar buyurucu kurallar koyuyordu. Kilise din konusunda yetkili bir kurum olarak insan-lann özel yaşamlanna bile karışıyor, insanın bir gerçeği aklın süzgecinden geçirerek anla­ması yerine, din ne buyuruyorsa inanmasını öngörüyordu. Dinin buyruklarına karşı çıkan­lar en ağır cezalara çarptırılıyor, hatta ateşe atılarak yakılıyordu.

Rönesans çağında Avrupa insanı gelenek­lerden ve kalıplaşmış yargılardan kendini kurtarmaya başladı. Bilim alanındaki yeni buluşlar ve araştırmalar, o döneme kadar dinin evren konusunda söylediklerinin doğru olmadığını ortaya koymuştu. Dünyanın yu­varlak olduğunu söylemek ve bunu kanıtla­mak bile dinsel inançların temellerini sarsma­ya yetmişti. 16. yüzyılda Polonyalı bilgin Mikolaj Kopernik (1473-1543) yeni bir evren kuramı ortaya atarak astronomide çığır açtı.

Kopernik'in kuramına göre Dünya hem kendi ekseni çevresinde, hem de bir gezegen olarak Güneş'in çevresinde dönüyordu. Ardından İtalyan bilgini Galileo Galilei (1564-1642) gözlemleriyle bu kuramı doğruladı. Ama bu arada dinsel çevrelerden tepki gördü ve Engi-zisyon'da yargılandı. İngiliz filozofu Francis Bacon (1561-1626) savunduğu düşüncelerle bilimsel yöntemin temellerini atmış ve dinin safsatalarına karşı açıkça savaş açmıştı. Daha sonra Rene Descartes (1596-1650) "Düşünü­yorum öyleyse varım" önermesiyle, bilgiye ulaşmak için izlenecek yöntemleri ortaya koy­du. Descartes, o zamana kadar bilinen her şeyden kuşku duyulmasını ve her şeye yeni­den başlanmasını öneriyordu.

Daha sonra İngiliz filozofu John Locke (1632-1704), Gottfried Leibniz (1646-1716) ve İskoçyalı David Hume (1711-76), gerçeğin ne olduğu ve nasıl öğrenilebileceği konusunda yeni düşünceler ortaya attılar. Bu filozoflar arasında da düşünce ve yöntem farklılıktan vardı; ama onlar genelde aklın, gözlem ve deneyin önemine inanıyor, din buyruklarını tanımıyorlardı. Filozoflar doğanın incelenme­sinde Descartes'ın kuşkuculuğunu paylaşıyor, insan aklının en çetin sorunlan çözebileceğine inanıyorlardı. Immanuel Kant (1724-1804) bu felsefe akımının adını koydu ve şöyle tanımladı: "Aydınlanma, insanın kendi aklını kendisinin kullanmaya başlamasıdır". Bilimi ve aklı yücelten Kant, François Voltaire (1694-1778), Deniş Diderot (1713-84), Jean le Rond d'Alembert (1717-83) ve Jean-Jacques Rousseau (1712-78) gibi filozoflarca en olgun biçimine ulaştırılan bu felsefe akımına "Ay­dınlanma felsefesi", 18. yüzyıla da "Aydınlan­ma Çağı" dendi.

Fransa'da 18. yüzyılda hazırlanan Encyclo-pedie ("Ansiklopedi") Aydınlanma Çağı'nın bir ürünü olarak ortaya çıkmış, hepsinden önemlisi Aydınlanma felsefesi Fransız Devri-mi'nin düşünsel temellerini atan filozoflann yetişmesini sağlamıştır (bak. ansiklopedi; fransız devrimi).

Aydınlanma Çağı, laik dünya görüşünün büyük mücadelelerden sonra batı toplumuna yerleştiği çağdır. Bu çağda önyargılar ve boş inançlar yıkılmış, en azından bunlann toplum üstündeki etkisi sarsılmıştır. Akla ve deneye önem veren bir düşünce geleneği kurulmuş­tur. İnsana değer verilmiş, insanın özgürlüğü ve toplumun ilerlemesi önemle üzerinde du­rulan ve tartışılan konular olmuştur. (Aydın­lanma Çağı'nın önemli düşünürlerinden çoğu­nu ansiklopedide kendi maddelerinde bulabi­lirsiniz.)

Türkiye'de 19. yüzyıl ortalarında başlayan yenilik hareketlerinde büyük ölçüde Aydın­lanma Çağı'nın ürünlerinin etkisi olmuştur. Bu çağın dilimize çevrilen bazı yapıtları, düşünce ve siyaset alanındaki yenileşmeye öncülük etmiştir.