enlem ve boylam
Yer yüzeyinde herhangi bir noktanın konumunu belirlemekte ve tanımlamakta kullanılan koordinat sistemi.
Enlem, bir küre ya da harita üzerindeki bir noktanın, Ekvator’un kuzeyindeki ya da güneyindeki konumunu gösteren ölçümdür. Teknik açıdan değişik tipte enlemler (coğrafi, astronomik ve yermerkezli) olmasına karşın bunların arasındaki fark çok azdır. Başta haritacılık alanında olmak üzere en yaygın kullanılan ortak enlem türü coğrafi enlemdir. Derece, dakika ve saniye olarak birimlendirilen coğrafi enlem, Yer yüzeyindeki belirli bir noktanın, Ekvator düzlemi üzerinde yer alan Yer merkeziyle yaptığı açının oluşturduğu yaydır ve Ekvator’dan kutuplara doğru kuzey-güney düzleminde ölçülür. Buna göre örneğin, 30° 15' 20" kuzey konumundaki bir nokta, yerkürenin merkeziyle 30° 15' 20"’lik bir açı yapar; aynı biçimde, Ekvator ile coğrafi kutup noktalarının arasındaki yay açısı 90°’dir (Yer’in çevresinin 1/4’ü ya da 1/4 x 360°) ve bu nedenle de en büyük enlemler 90° kuzey ve 90° güneydir. Değişik enlem konumlarının küre ya da harita üzerindeki gösterimini kolaylaştırmak için Ekvator’a paralel ve eşuzaklıklı olarak çizilen çemberlere paralel ya da enlem çizgisi denir.
Coğrafi enlemleri saptamak için, belirli kutup yıldızlarının görünüm açılarını almak ya da öğle güneşinin açısını sekstantla ölçmek gibi yöntemler uygulanır. Bir derecelik enlem yayı yaklaşık 111 km’dir; Yer’in basıklığı nedeniyle bu uzunluk Ekvator’da 110,568 km, kutuplarda ise 111,900 km’dir.
Boylam ise, Yer yüzeyindeki belirli bir noktanın, başlangıç meridyeninin (coğrafi iki kutup noktasını, birleştiren ve Londra’ daki Greenwich’ten geçen hayali çizgi) doğusundaki ya da batısındaki konumunu veren ölçümdür. Enlem gibi derece, dakika ve saniye cinsinden ölçülen boylam, Yer’in merkezinden Ekvator ile başlangıç meridyeninin kesişim noktasına çizilen doğru ile yine Yer’in merkezinden Ekvator üzerindeki başka bir noktaya çizilen ikinci doğru arasında kalan açının yaptığı yaydır. Boylamlar, başlangıç boylamının batısında ve doğusunda yer alır ve en büyük boylam 180°’dir. Değişik boylam konumlarının küre ya da harita üzerindeki gösterimini kolaylaştırmak için, coğrafi kutup noktalarını birleştirecek biçimde çizilen çemberlere meridyen denir. Bir derecelik boylam yayının uzunluğu Ekvator’da 111,32 km, kutup noktalarında ise 0’dır.
Boylam meridyenlerinin ve enlem paralellerinin birleşimiyle, Yer yüzeyindeki belirli bir noktanın Ekvator’a ve başlangıç boylamına göre kesin konumunu belirlemeyi olanaklı kılan bir kafes ortaya çıkar. Buna göre örneğin, 40° kuzey ve 30° batı biçiminde tanımlanan bir nokta Ekvator’dan 40°’lik, Greenwich meridyeninden de 30°’lik bir yay yapıyor demektir.
