ELMAS

a. (yun. adamas'tan ar. ve fars. elmas).
1. Çok sert, kırılgan, genellikle renksiz ve saydam, kristal halde arı karbon. (Ham ya da traşlanmış halde kuyumculukta ve sanayi alanında kayaçları delmede, metalleri işlemede, taşları taşlamada vb. kullanılır.)
2. Billurlaşmış saf karbondan oluşan traşlanmış taş.
3. Elmasa yüklenen parlaklığın, saflığın, sertliğin ya da paha biçilmezliğin simgesi: Elmas gibi bir genç. Yıldızlar elmas gibi parlıyor.
4. Elmasım, övgü ve yüceltme içeren seslenme sözü.

—Esk. Elmas-nisar, elmas saçan. ll Elmas-pare, elmas parçası; elmas gibi güzel. ll Etmas-rize, elmas kırıntısı.

—Elektroakust. Elmas iğne, bir ses okuyucusunun elmas iğnesi.

—Mak. san. Taşlama ve bileme taşlarını düzeltmede ya da biçimlendirmede kullanılan ve çelik bir parçanın ucuna tutturulmuş elmas parçasından oluşan takım.

—Müc.

• Ham elmas, traşlanmamış elmas.
• Saf elmas, doğal halde parlak ve pürüzsüz.
• Sanayi elması, rengi, biçimi ya da katışkıları yüzünden mücevhercilikte yararlanılamayan, traşlanmış ya da ham halde matkap ve delik işleme tezgâhlarında vb. kullanılan elmas.
• Doğal elmas kristali, düzgün façetalarla kristalleşmiş doğal elmas.
• Roze elmas, üstü façetalı yontulmuş, altı düz bırakılmış elmas. (Tekniği 1520'lere doğru ortaya çıktı,) [ROZE de denir.]

♦ sıf. Elmas süslü takı için kullanılır: Elmas iğne. Elmas yüzük.

—Mak. san. Elmas takım, kesici kenarı gövdesine mıhlanmış bir elmas parçasından oluşan kesme takımı; çok yüksek kesme hızı ve çok iyi bir yüzey sağladığından bitirme amaçlı tornalamada kullanılır.

—ANSİKL. Kuyumc. Elmas, kaçlanmamışsa parlamaz. Traşlanan elmas, kırılma indisinin ve ışığı yayma gücünün yüksek olması nedeniyle çok güzel bir pırıltı verir. Taşa giren ışınımlar çok sayıda iç yansımaya uğrar, beyaz ışık da güçlü bir biçimde dağılır. En yaygın kristal biçimleri sekizyüzlü, on iki yüzlü, küp ve ikizdir: bu biçimler kendi aralarında birleşerek eğri yüzlü kristaller oluşturabilir. Traşlama başlıca üç işlemden geçer: yarma ya da kesme, çarkdönme ve traşlama Yarma işleminde taş ikiye bölünür ve doğal kristalleşme düzlemine bakılarak taşın biçimi belirlenir. Bu işlemin en belirgin özelliği çabukluktur Kesme, bor kaplı çok ince yuvarlak bakır levhalarla, önceden doğru biçimde belirlenmiş kristalleşme eksenlerine göre yapılır. Elmasa yuvarlak bir biçim vermeye dayalı çarkdönme, her yönde yapılabilen tek işlemdir, iki elmasın birbirine sürtülmesiyle gerçekleştirilir. Asıl traşlama dörl aşamalıdır: dörtleme traş, sekizlerce, pırlanta kesimi ve perdahlama. Perdahlama, dop denilen bir dayanağa tutturulmuş elmasın üzerinde gezdirilen, bor kaplı yatay bir çelik çarkla yapılır. Çeşitli traşlama biçimleri vardır: pırlanta, armudi, mekik, baget, zümrüt, vb.

Başlıca elmas traşlama merkezleri şunlardır: Anvers, New York, Tel-Aviv. [Dünya ham elmas üretimimin yarıya yakını De Beers şirketi tarafından gerçekleştirilir; şirketin Londra'daki merkez kuruluşu (Central Selling Organization) bu üretimin % 85'ini pazarlar. Satışlar, dördü Anvers'de bulunan, dünyadaki 16 elmas borsası aracılığıyla yapılır. Son yıllarda bulunan en iri elmaslar şunlardır: 1972'de, Sierra Leone’de, Sierra Leone Yıldızı (969,8 kırat); 1973'te, Brezilya'da, Başkan Vargas (kıratı 726,60'ın üstünde) ve Rusya'da, Yakutistan Yıldızı (232,10 kırat); 1975’te Güney Afrika'da, Louis Cartier (107,07 kırat).

Bir elmasın değerini belirleyen ölçütler şunlardır: ağırlığı, biçimi, optik nitelikleri (saflık, parıltı) ve rengi (elmas renksiz, süt renginde, kırmızı, pembe, sarı, yeşil, mavi, kahverengi ve siyah olabilir). Bu kristaller, uluslararası ölçülere göre kodlanmıştır. içindeki yabancı maddeler ve kristalleşme kusurları, elmasın değerini azaltır. Gerçek bir elması yapayından kolayca ayırt etmek için, üzerine alüminyum bir çubuk sürtülür; iz bırakanı yapay, iz bırakmayan da gerçek elmastır. Sertlik indisinin oldukça yüksek olmasına ve en şiddetli basınçlara dayanmasına rağmen, elmas, çarpma sonucu kolayca kırılır. İstanbul'da, Topkapı sarayı müzesi hazine dairesi’nde sergilenen Kaşıkçı elması da dünyanın sayılı elmaslarından biri olarak nitelenir.

—Mak. san. Elmas, çok yüksek sertliği nedeniyle takım bilemeye yarayan taşları düzeltmede, işlenmiş metalleri taşlamada ya da ince tel çekme kalıplarını (tungsten teli, selüloz asetat telleri..) yapmada kullanılır. Elmas traşlama artıkları bir destekte, örneğin bir metal disk üzerinde topaklaştırılarak elmaslı taşlar elde edilir; bu taşlar karbür içeren özel takımları bilemeye yarar. Elmas tozu bilinen aşındırıcıların en sertidir.

—Miner. Elmas 3,5 yoğunluğunda arı karbondur. Kübik sistemde yer alır; ancak eğik yüzeyli biçimlerine de sıkça rastlanır. Yüzeyi genellikle çizgili, çok kez saydam ya da renksizdir. Bununla birlikte sarı, sarımsı ve çok ender başka renklerde elmaslar da vardır. Oktaedrik dört dilinim yüzeyi sunar. Mohs ölçeğine göre sertliği 10'dur.

Doğada üç elmas türü vardır: sözcüğün tam anlamıyla elmas ya da renksiz elmas en değerli taştır; bort eğik yüzeyli bir türdür ve asıl elması perdahlamada kullanılır; karbonado kara elmastır ve delme makinelerinde sert kayaçları delmede yararlanılır; bu tür, kimi kez yumruk büyüklüğünde parçalar oluşturur. En zengin elmas yatakları Zaire'de, SSCB’de ve Güney Afrika'dadır.

Elmas genellikle alüvyonlarda bulunur Bununla birlikte şistlerin bozulması sonucu oluşan killi arazilerde de görülür. Cap elmaslarına volkan bacalarını dolduran kimberlit breşlerinde (blue-ground) rastlanır. Küçük yapay elmaslar, 105 atmosfer basınç altında 3 000°C'ta ve az miktarda elmas eşliğinde grafit ısıtılarak elde edilir.

—Tat Hindistan, Antikçağ’dan XVIII. yy.'a kadar tek almaş üreticisi ülkeydi. Elmas ancak 1728’de Brezilya'da, 1867'den başlayarak da Güney Afrika'da bulundu Mücevhercilikte elmas kullanımının gelişmesi, taşların yontulmasında sağlanan ilerlemelerle sıkı biçimde ilgilidir. Elmas, uzun sûre ham halde, yalnızca perdahlanarak kullanıldı. Antikçağ'dan başlayarak yapıldığı sanılan traşlama işlemi, Ortaçağ'da da sürdürüldü; elmasla süslü çeşitli mücevherlerin (özellikle yüzükler) 1380'de Charles V’in, 1416’da da Berry dükünün envanterinde betimlenmiş olması bu saptamayı doğrulamaktadır. Elmas, XV. yy. sonunda, hemen hemen yaygın bir biçimde mobilyaların (kutsal su kabı, çekmeceler, tuzluklar, vb.) süslenmesinde kullanıldı.

1520’ye doğru, "basit roze" biçiminde traşlanmış 16 façetalı ve 2 tablalı elmas ortaya çıktı. XVII. yy. başında Lopez adında bir portekizli yahudi, Paris’te bir elmas traş atölyesi açtı. Bu atölyenin yanı sıra, XVII. yy.'ın ikinci yarısında Hindistan ile ticaretin gelişmesi, elmasın mücevhercilikte altın ve incinin yerini alarak ilk sıraya geçmesini sağladı. "Kaplama pırlanta” ya da “Mazarin" adı verilen traş tekniği, 1640'a doğru geliştirildi, ilk kez XVII. yy.'ın sonunda, Venedikli Vincenzo Peruzzi tarafından gerçekleştirilen, elması "üçlü pırlanta" ya da "pırlanta" kesim verecek biçimde yapılan traşlama yöntemi (56 façeta ve 2 tabla) bu tekniğe doğrudan bağlıdır Bu traş tekniği bugün hâlâ en değerli taşlarda kullanılmaktadır; yassı ve kusurlu taşlar ise roze tekniğine göre traşlanır.

Hindistan'dan gelen ünlü elmasların çoğu XVII. yy.'da onaya çıktı 1650-1658 arasında bulunan Büyük moğol, delhili Büyük Moğol’a aitti; bugün nerede olduğu bilinmemektedir. Floransa elması'nın Atak Charles'a daha sonra da Toscana arandüklerine ait olduğu sanılmaktatadır; bazılarına göre bugün İngiltere tahtının mücevherleri arasında bulunmaktadır. Efsaneye göre, Ortov elması Hindistan'daki bir Brahma tapınağında yer alan bir heykelin gözlerinden biriydi ve bir transız asker tarafından çalınmıştı. Amster- dam’da traş edilen taşı, Prens Ortov, Rusya çariçesi Yekaterina II için satın aldı. Sancy elması, bu taşın bilinen en eski sahibi olan Nicolas Harlay de Sancy'nin adını taşıfn'aktadır; Sancy, bu elması 1604’te İngiltere kralı James l'e sattı; Fransa'da sürgünde bulunan kraliçe 1657'de kardinal Mazarin'e, o da, 1661'de vasiyetle krala bıraktı. Sancy elması XVIII. yy. boyunca krallığa ait takılar arasında yer aldı. 1792’de Garde-Meuble'den çalındı, sonra bulundu ve Directoire tarafından rehin alındı.

1976'da çok yüksek fiyatla satın alındıktan sonra Louvre'da kraliyet elmasları arasındaki yerini aldı. Golconda bölgesinde bulunan Regenti 1701 de satın alan Thomas Pitt, bu elması Avrupa'nın birkaç hükümdarına, bu arada Louis XIV'e de satmaya çalıştı. Fransa naibi Orleans dükü, Rpgent'in 1717'de satın alınmasını sağladı. 1792’de Sancy ve Taht'ın öteki mücevherleriyle birlikte çalındıktan iki yıl sonra bulundu, Directoire tarafından rehin tutuldu, geri alındı, sonra da Napolöon l'in kılıcını süsledi.Bugün Louvre’da korunan Rpgent, ünlü elmasların en safıdır; kütlesi bakımından da (137) kırat), İngiltere tacındaki Cullinam gibi 1905'te Transvaalde bulundu) dünyanın en iri elmaslarından biridir.