Başkalaşma
Kimi hayvanların hayatında görülen biçim ya da yapı değişmesine
‘başkalaşım’ adı verilir.
Başkalaşma,metamorfoz olarak da bilinir,biyolojide, bir canlının doğumdan ya da yumurtadan çıktıktan sonra erişkin evresine gelinceye kadar geçirdiği köklü yapısal ya da biçimsel değişikliktir.
Başkalaşmanın en çarpıcı ve en iyi incelenmiş örneklerinden biri böceklerin başkalaşmasıdır. Bütün böceklerin gelişmesi aynı olmadığından ,bu canlılar geçirdikleri yapısal değişiklik kalıplarına göre 3 grupta toplanır .Başkalaşmasız, yarı başkalaşmak ve tüm başkalaşmak böcekler olarak gruplanır. Başkalaşmasız gelişmeye yay kuyruk, kanatsız böcekler ve bazı ilkel böceklerde rastlanır. Çekirge, termit,tahtakurusu, İstakoz .hamamböceği gibi daha gelişmiş böcekler de ise yarı başkalaşma denen aşamalı bir başkalaşma süreci görülür. Tüm başkalaşma, kınkanatlılara, kelebeklere, güvelere, sineklere ve yabanarılarına özgüdür. Bu böceklerin yaşam süreçleri dört evreden geçer; yumurta,larva (krizalit) pupa ve erişkinliktir. Hayvanın yumurtadan çıktığı ilk biçimine larva denir. Larva erişkine hiç benzemez, kanatları yoktur,vücut biçimi ve alışkanlıkları da üremeye değil büyümeye ve gelişmeye yöneliktir. Tırtıllar larvaya örnek gösterilebilirler. Tırtıllar sürünerek hareket ederler. Pupa evresi,larva evresiyle erişkin kelebek evresi arasındaki dinlenme dönemidir. Bu evrede beslenmezler ve hareket etmezler. Tırtıllar, pupa evresine girmeden önce güvenlik içinde olabilecekleri bir ortam seçerler. Böceklerin ergin hayatı ömürlerinin tamamının en kısa devresidir.
Omurgalı hayvanlarda başkalaşma yalnız bazı iki yaşayışlılar ile yılan balığı gibi bazı balıklarda görülür. Çoğu omurgalı hayvanlar, yumurtada geliştikten sonra doğrudan doğruya erişkin biçimlerini alırlar.
IPEKBÖCEGI
İpekböceği gerçekte Bombyx mori adı verilen kelebeğin larvası ya da tırtıİdır.İpekböceği kelebekleri,böceklerin tam başkalaşım geçiren pulkanatlı grubuna girerler. Bir cins gece kelebekleridir ipekböceği takımının öbür üyeleri gibi yumurta, larva (tırtıl),pupa (koza) ve erişkin (kelebek) evrelerinden geçer.
IPEKBÖCEGININ EVRELERİ
YUMURTA (Kuluçka)
İpekböceği kelebeklerinin dişisi yaz başlarında 500 kadar yumurta yapar. Ipekböceğinin dişisi, yumurtaların bırakır. Yumurtalar önce sarı renklidir,sonradan kül rengini alırlar.Böcek yetiştiriciler bu yumurtalara tohum derler. Temmuz ayında elde edilen yumurtalar ertesi yılın Nisan ayına kadar +4 C ‘de saklanır. Nisan ayından itibaren sıcaklık derecesi yavaş yavaş 6 C ‘tan en çok 25 C a çıkartılan böcekhanelerde kuluçkalanır.
LARVA (Tırtıl)
Kuluçkalanan ipek böcekleri 12 ile 15 gün sonra, her yumurtadan 3 mm boyunda çok tüylü bir tırtıl çıkar.İpekböceğinin yumurtadan çıkan larvasına “tırtıl” denir. Tırtıl solucansı bir hayvandır. Sürünerek hareket eder. Tırtılların bedenleri silindir biçimdedir.
Tırtılın vücudu 12 boğumdan oluşur. Vücutların yanlarında hava delikleri vardır. Son boğumlarında yürümeyi sağlayan 5 çift ayak, ön boğumlarda ise tutunmaya yarayan 3 çift ayak bulunur. Tırtılların bedenleri silindir biçimdedir.Tırtıl,yani ipekböceği art arda dört kez deri değiştirir. 4. ve 5.deri değişiminden sonra 8 cm uzunluğa ulaşır.Derisi hafifçe griye çalan beyaz renkte olur.Bu dönem ipek böceğinin en obur olduğu dönemdir; ayrıca her deri değişimi arasında, ipekböceği bir çeşit açlık nöbetine tutulur, durmadan yaprak yer.Bu zaman içerişinde 100 tırtıl 40 kg dut yaprağı tüketir. İpekböceği ipek salgılamaya hazır olduğunda iştahı kesilir.Tırtıllar yemden kesilerek koza örmek için kendilerine uygun yer aramaya başlarlar. Bu zamanlarda tırtılların üzerine dallar ve çalılar konur.
Bir dizi tüy,deri v.s değiştirme işlemleri sonucu pupa haline geçerler. Larva, ipekböceğinin beslenme dönemini oluşturur.Larva olgunluğa ulaşınca pupa evresine hazırlanmaya koyulurlar.
PUPA (Krizalit)
Pupa evresi, larva evresi ile erişkin kelebek evresi arasındaki dinlenme dönemidir. Bu evrede beslenmezler ve hareket etmezler. Pupa çok nazik bir yapıya sahiptir. Ayakları yoktur.Duruşunu değiştiremez. Dış tehlikelere karşı kendisini koruyamaz, korunma amacıyla çevrelerinde koza örerler. Pupa olmaya hazır tırtılların ağızlarında bulunan boru biçimli iki salgı bezi faaliyete geçerek sıvı bir madde salgılamaya başlar. Protein yapılı bu sıvı havayla temas ettiğinde ince tel halinde sertleşerek ipek ipliğini oluşturur.
Koza üst üste yerleşmiş ipek ipliği tabakasından oluşan oyuk bir yumaktır. İpek koza yapan larva, birkaç noktadan yaprağa tutturulmuş gevşek bir ipek ağ örer.Sonra bu ağın içini ipek lifliyle kapatır. Kozasını tamamlaması için ipekböceğine 3-4 gün yeterlidir.
Tırtıl 3 gün içinde dıştan içe doğru ipekten bir koza örerek kendisinin içinde kaldığı pupa dönemine geçer. Koza içindeki bu tırtıllara krizalit denir.İpekböceği tırtılı, kozasını ördükten sonra krizalit haline gelir. 18-20 gün içinde,iki defa daha deri değiştirip kelebek olur ve salgıladığı bir madde ile kozanın bir ucunu yumuşatıp delerek dışarı çıkar. Kozalar delindiğinde ipeği parçaladığından tam bir ipek ipliği elde edilemez. Kozaların delinerek arızalanması istenmediği içinde koza içindeki krizalit, kelebek haline gelmeden, güneş ışığı, fırın, su buharı veya kuru sıcak hava ile öldürülmektedir.Krizaliti fırınlarda öldürülmüş olan koza kurur.Sonra sıcak suya daldırılan kozalardan ipek çekilirjelde edilen bu ipeğe “ham ipek” denir Eğer koza içinde pupa evresine giren böcek, boğma denen işlemle öldürülmezse, krizalit dönemini geçirdikten sonra kelebeğe dönüşür;kelebek gelecek dönem için yumurta yumurtlar. Besin emme hortumları körelmiş olduğundan bir şey yemezler. 3-4 gün sonra ölürler. Bu tırtıl,3 kilometreden uzun ipek ipliği kapsayabilen bir kozayı, durup dinlenmeden örer.
ERİŞKİN
İpekböceğinin erişkini tombul gövdeli ve soluk boz renklidir. Kanat açıklığı 4-5 santimetreyi bulur. Ergin hayatı ömürlerinin tamamının en kısa devresidir. 2 ya da 3 günlük ömrü boyunca uçmaz ve beslenmez. Ama bu süre erkek ve dişilerin üreyip bir kuşak oluşturmasına yeter.
SİVRİSİNEKLER
Sivrisinek: İkikanatlılar ya da çiftkanatlılar takımından olan sivrisinekgiller uçucu bir böcektir. Sivrisinekgiller erişkin halde, yalnızca bir çift kanat sayesinde ustaca uçabilen ince yapılı böceklerdendir. İkinci çift kanatlar, halter biçiminde küçük bir denge organına indirgenmiştir. Sivrisineğin yalnızca dişisi, yumurtaların büyümesi için gerekli olan omurgalıların kanıyla beslenir. Sivrisinek, beslenmek için uzun hortumunu çarçabuk kurbanının derisine batırır. Bu delici organ, gerçekte dinlenme durumundayken alt dudakla korunan mikroskobik bir oluk içinde toplanmış altı sert kıldan oluşmuştur; sivrisinek sokma sırasında kanın pıhtılaşmasını önleyici kaşındırıcı bir tükürük salgılayarak bunu, emmeden önce kana şırınga eder.
SİVRİSİNEKLERİN BAŞKALAŞIM Evreleri
Döllenmelerinden sonra yumurtalar dişi tarafından su yüzeyine bırakılır. Suda yaşayan küçük bir kurt görünümündeki kurtçuk saydam ve tüylüdür. Mikroskobik su yosunları ve bir hücrelilerle beslenir. Kuyruğunun yakınında yer alan özel bir boruyu, su yüzeyine çıkararak soluk alır. Yüzme, karın bölgesinin sert bükülmeleriyle gerçekleşir. Başkalaşmadan sonra erişkin sivrisinek, su yüzüne çıkar ve uçar. Sivrisinekgillerin tümü de kan emmeye meraklıdır.
Çöllerde kimi kez yıllarca bir sonraki yağmura kadar tam bir kuraklığa dayanmak zorundadırlar. Böyle bir durumda yumurta çok kısa süre içinde değişiklik geçirerek kurtçuk haline, kurtçuk da başkalaşma geçirerek erişkin hale geçer; daha sonrada ürer. Kimi türlerde bu çevrim ancak 11 gün sürer. Sivrisineklerin yaşamlarında dört evre vardır. Bunlar: Yumurta, larva, pupa ve ergin dönemlerdir.
YUMURTA
Yaklaşık 1mm boyunda, bir ucu sivri diğer ucu küt şekildedir. Genellikle yumurtalarını su birikintilerine bırakırlar. Yumurtalar ve yumurtaların bırakılma şekilleri türlere göre farklılıklar göstermektedir. Anaopheies yumurtaları iki ucu yukarıya doğru kıvrık kayık şeklinde olup, ortada plakçıklar denen kabarcıklar bulunur ve tek tek suya bırakılırlar. Aedes türünün yumurtaları koyu renklidirler ve suda yüzemezler. Daha çok yağmur ve kar sularının toplanabileceği nemli veya Kuru zeminlere tek tek bırakılırlar. Aedes’lerde yumurtada Larva gelişimi susuz zamanlarda da sürer. cuiex türü ise yumurtaları paket halinde bırakılırlar. Yumurtalar bırakıldıktan 2-3 sonra açılırlar. Dişiler kan emdikten sonra 50-100 arasında yumurta bırakır.
LARVA
Sivrisinekler 4 larva evreleri geçirirler. Evrelerin gelişim süresi su ve atmosfer sıcaklığına bağlı olarak değişmekle beraber toplam 10-15 gün sürer. Larvalar bacaksız ve kurt şeklindedir.
Vücutlarının sonunda bulunan sifonları ile atmosferik havayı kullanmalarına rağmen hepsi suculdur. Larvalar yumurta paketlerinin suyla temas ettiği yerden su içine çıkarlar. Ortalama 2-3 gün içinde açılan yumurtalardan larvalar üç kez deri değiştirerek sıcaklığa bağlı olarak yaklaşık 10 gün ile 6 ay arasında pupa dönemine girerler.Larvaların vücutlara saydam bir kitinsal örtü ile kaplıdır. Solunumda atmosferik havayı kullanan larvaların şu yüzeyine duruş şekli sifonun olup olmamasıyla ilgilidir. Sifonu olmayan Anopheiinae larvaları su yüzeyine paralel dururken, cuiicmae larvaları belli bir açı ile baş aşağı sarkar halde durur.
PUPA
Sivrisineklerin pupaları da sucul olup, çoğu böcek pupaları aksine hareketli ve aktiftir. Larvalarda olduğu gibi pupalarda bitki dokularını delerek hava almak üzere değişikliğe uğramıştır. Gelişmiş kasları sayesinde pupa hızlı hareket eder. Aktiviteyi azaltmak için soğuk suya bırakıldığında larvalar suyun dibine batarken pupa su yüzeyinde kalır. Sivrisinek kolonilerini yetiştirirken bu özellik sayesinde pupalar larvalardan ayrılıp farklı üreme kaplarına alınır.4-5 gün süren pupa döneminin ardından başkalaşım tamamlanır ve ergin sivrisinek 5-6 dk. İçinde ortaya çıkar. Pupa evresinde beslenme gözlenmez. Metamorfoz tamamlandığı zaman, ergine ait tüm organlar pupa örtü içinde gelişmiş olur. Pupa evresinde yumuşak olan örtü sertleşir ve ergin 10-15 dakika içinde uçacak duruma gelir.
ERGİN
Ergin sivrisineğin vücudu silindir şeklinde olup, 3 bölüme ayrılır (baş, göğüs ve abdomen). Baş yuvarlak olup bir çift iri petek göz, bir çift anten, bir çift palp ve uzun bir hortum taşır. Gözün arkasındaki baş bölgesi pullar ve kıllarla örtülüdür. Antenler gözlerin arasındadır. Kanatlar dar ve uzun olup damar yapısı familyaya özgüdür. Bacakları ve kanatları dahil tüm vücudu türlere özgün şekilde kıl ve pullarla örtülmüştür. Dişiler daha iri vücutlu olup, ağız aletleri konak hayvanların derisini delip, kan emmeye uyum sağlayacak şekilde gelişmiştir. Erkeklerin ağız aletleri ise nektar gibi bitkisel şekerli maddelerle beslenmeye uygundur. Erkeklerin antenleri dişilerinkinden daha uzun ve daha sık tüylüdür. Ayrıca, erkeklerin antenleri üzerinde dişilerin sesini tanıyarak yerlerini saptamaya yarayan bir organ bulunur.
