YÜKSELTGENME
—Fizs. kim. Yükseltgenme sayısı ya da derecesi. Elementlerin moleküllerinde atomlar bakışımlı bir rol oynar ve birbirlerine ortak değerlik bağlarıyla bağlanırlar. Bu molekülleri oluşturan elementlerin yükseltgenme sayısı 0 (sıfır) kabul edilir. Bileşik cisimlerin moleküllerinde bağiar az çok iyonsal bir nitelik taşır: elektronegatif elementlere negatif bir yükseltgenme sayısı, elektropozitif elementlere pozitif bir yükseltgenme sayısı verilir. Bu yükseltgenme sayısının değeri, tüm bağlar elektron değerliğiyle oluşmuşsa element atomunun alabileceği elektrik yükünü gösterir; dolayısıyla bu sayı, element atomunun kaybedeceği pozitif ya da negatif elektron sayısını verir. Bundan, bir molekülde, tüm elementlerin yükseltgenme sayılannın cebirsel toplamının 0 (sıfır) olduğu anlaşılır. Yalın bir iyonda yükseltgenme sayısı, bu iyonun yüküne eşittir (birim olarak elektron yükünün mutlak değeri alınır); karmaşık bir iyonda bu yük, iyon içinde yer alan elementlerin yükseltgenme sayılannın cebirsel toplamını gösterir.

Yukarıda anlatılanlara göre hidrojenin, ametallerle meydana getirdiği bileşiklerde yükseltgenme saksının +1 olduğu anlaşılır (metal hidrürlerinde + 1’dir). Olağan oksitlerde oksijenin yükseltgenme sayısı - 2'dir. Bu değerler, suyun (H,0) yükseltgenme sayısının 0 (sıfır) olduğunu gösterir. Buna bağlı olarak başka yükseltgenme sayıları da bulunabilir; örneğin HCI' de klorun yükseltgenme sayısı -1; S02de, kükürdün yükseltgenme sayısı +4 vb.'dir.

Bir kimyasal tepkime sırasında bir elementin yükseltgenme sayısı değişiyorsa, bir yükseltgenme-indirgenme tepkimesi (redoks) sözkonusudur. Bu tepkimede, yükseltgenme sayısı artan element yükseltgenmiş, yükseltgenme sayısı azalan element indirgenmiş olur. Moleküllerde yükseltgenme sayılarının toplamı 0 (sıfır) olacağından, meydana gelen değişmeler, birbirini dengeler. Bu sayıların bilinmesi, kimyasal tepkimeleri gösteren denklemlerin denkleştirilmesini sağlar.

Kimi zaman aynı element kısmen yükseltgenir ya da indirgenir; böyle bir tepkimeye "tersdeğişim” tepkimesi denir. Yükseltgenme sayısı kavramı, ayrıca bir çözeltinin normalitesinin tanımlanması için yükseltgen ve indirgenlerin niceliklerinin karşılıklı olarak belirlenmesinde de önemlidir.

—Kim. Yükseltgenme önleyiciler. Moureu vb Dufraisse'in hidrokinonu incelemelerinden bu yana yükseltgenme önleyici özellikleri olan ve yükseltgenebilen ürünlerin çok iyi biçimde korunmasını sağlayan doğal ya da yapay pek çok bileşik bulundu. Ancak bu ürünlerin besin maddelerindeki kullanımı pek çok ülkede kimi kurallara bağlanmış ve yönetmeliklerle düzenlenmiştir.

—Polim. Plastik maddelerin, elastomerlerin ya da tekstil elyafının temel bileşenlerini meydana getiren polimerlerin yükseltgenmesi, zincirlerin kopmasına, ağlaşmaya ya da zincirlerin yanal gruplannın değişmesine yol açabilir. Bu değişmeler ya malzemelerin biçimlendirilmesi sırasında (dökme kalıplama, fışkırtma kalıplama vb) ya da sonra ortaya çıkabilir ve malzemelerin özelliklerinde ciddi bozulmalara neden olur. Polimerferde yükseltgenmeyle ortaya çıkan bozunma tepkimeleri, çeşitli hidroperoksitlerin oluşmasıyla meydana gelen köksel mekanizmalarla gerçekleşir. Yükseltgenme önleyiciler, bozulmanın yayılmasına yol açan serbest kökleri ya da bunlann doğmasına neden olan hidroperoksitleri etkisiz maddeler durumuna dönüştürerek etki ederler. En çok bilinen yükseltgenme önleyiciler arasında özellikle aminler, fenol türevleri, kükürtlü ve fosforlu türevler yer alır. Yükseltgenme sonunda meydana gelen parçalanmanın morötesi ışınların etkisiyle de ortaya çıkabileceği göz önüne alınarak, kimi morötesi soğurucuları da yükseltgenme önleyici maddeler arasında saymak gerekir.