Yezidiler, Ezidiler

Yezidilik, Emeviler soyundan ünlü mutasavvıf Şeyh Adiy bin Musafir’e (ö. 1162) dayandırılan dinsel akım. Zerdüşt dini Manicilik, Yahudilik, Nasturilik ve islamın bir tür karışımı niteliğindedir. Şeytanın Tanrıya karşı geldikten sonra tövbe edip bağışlandığına inandıkları için Yezidiler halk arasında şeytana tapan (şeytanperest, abade-i şeytan) ve çerağ söndüren gibi sıfatlarla da anılır.

Yezidiliğin kökeni konusunda değişik görüşler öne sürülür. Hariciliğin İbadiye kolundan ayrıldığı söylenen Yezid bin Ebi Uneyse’ye dayandığını ileri sürenler olduğu gibi, Yezidi adının eski İran inançlarındaki iyilik Tanrısı İzd ya da Yezdan’dan geldiğini savunanlar da vardır. Akımın Şeyh Adiy bin Musafir’le ilişkisi ise büyük ölçüde tartışmasızdır.

Şeyh Adiy’in ölümünden sonra yerine geçen oğlu Şeyh Haşan döneminde, özellikle Şiilerin Emevi halifesi I. Yezid’e saldırmaları karşısında Şeyh Adiy’in izleyicilerinin Yezid’i savunmak için hem Yezid, hem de Şeyh Adiy’le ilgili yeni inançlar geliştirdiği sanılmaktadır. Bu inançlar zamanla Şeyh Adiy ve Yezid’in insanüstü varlıklar olduğunu savunan Yezidiliğin temelini oluşturmuştur.

Yezidiliğin temel inançları, Kitabul-Cilve (Tecelli Kitabı) ve Mushaf-ı Reş’te (Kara Kitap) anlatılan yaratılış efsaneleri üzerine kuruludur. Buna göre Tanrı dünyanın yalnızca yaratıcısıdır, onun yönetimiyle ilgilenmez. En büyük melek olan Melek Tavus ise dünyanın koruyucusu, yöneticisi ve Tanrı iradesinin yürütücüsüdür; altı melek (şeyh) daha ona yardım etmektedir. Her türlü dualizme karşı çıkan Yezidi öğretisine göre kötülük ve dolayısıyla Cehennem yoktur. Şeytanın bağışlandıktan sonra yeniden meleklerin önderi olduğu (bir söylenceye göre Melek Tavus adını aldığı) inancı da dualizmi yadsıma çabasını yansıtır. Yezidiliğe göre Tanrı yasalarını çiğnemenin kefareti ruhgöçü yoluyla ödenir, böylece ruh durmadan arınır. Tanrı’nın öteki iki büyük meleğiyse Şeyh Hadi (Adiy bin Musafir) ve Sultan Yezid’dir. Kelime-i şahadet, Şeyh Hadi’nin Huda’nın (Tanrı) meleği ve Ye- zidilerin mürşidi; Sultan Yezid’ın Huda’ nın meleği, yerin nuru ve insanlığın sevinci; Melek Tavus’un (Şeytan) Huda’nın meleği ve elçisi olduğuna inanmaktan oluşur.

Yezidilikte özel ve genel olmak üzere iki tür oruç vardır. Yalnız din adamlarına özgü olan özel oruç, aralık ayında 20, temmuz ayında 20 ve Şeyh Adiy’in Musul’un kuzeyindeki Laleş’te bir Hıristiyan manastırında bulunan türbesine yapılan ziyaretin ardından 40 gün olmak üzere toplam 80 gün tutulur. Genel oruç, her Yezidinin aralık ayı başında tutmak zorunda olduğu üç günlük oruçtur. Ayrıca Hızır-İlyas için üç gün oruç tutmak da Yezidi geleneklerindendir. Hac, 23-30 Eylül arasında Adiy bin Musafir’in Laleş’teki türbesine yapılan ziyarettir. Zekât, müritlerin gelirinin yüzde 10’unu şeyhlere, yüzde 5’ini pire ve yüzde 2,5’ini fakire vermekten oluşur.

Yezidi inanışına göre Şeyh Hadi dünyadaki görevini tamamladıktan sonra yerine Mala Mira kabilesinden Berekât’ı bırakmıştır. O günden beri bu kabileden biri Şeyh Hadi’ye vekillik etmek üzere mir seçilir. Hiyerarşide mirden sonra gelen baba şeyhler Yezidilerin en yüksek fetva makamıdır. Onları izleyen fakirler, vaaz, telkin ve nasihat vermekle, aileler arasındaki uyuşmazlıkları çözmekle görevlidirler. Adiy bin Musafir’in türbesi çevresinde oturan görevliler ise kavval adıyla anılır. Bunlar yılda bir kez Yezidi köylerini dolaşır, yanlarında taşıdıkları Melek Tavus heykelini öptürerek ve tavaf ettirerek hacca gelemeyenlerin bu görevi yerine getirmelerini sağlarlar. Adani, Şemsani ve Katani kabilelerinin üyelerinden oluşan şeyhler okuma yazma işleriyle uğraşır, cenaze törenlerini yönetirler. Şeyhlerden sonra gelen pirler, Yezidilere yol gösteren yaşlılardır. Şeyh Adiy’in türbesinde bekçilik edenlerin başkanları ise kuçek sınıfını oluşturur; bunlar da kavvallar gibi zaman zaman Melek Tavus heykelleri ile köyleri dolaşırlar. Yezidilerin en alt sınıfını müritler oluşturur; müritler ancak kendi sınıflarının üyeleriyle evlenebilirler.

Toplam nüfusu 275 bin dolayında tahmin edilen Yezidiler, Türkiye’de Mardin’in Midyat, Şanlıurfa’nın Viranşehir, Siirt’in Kurtalan, Batman’ın Beşiri ilçelerinin köyleri ile Hakkâri yöresinde, Gürcistan’da Tiflis, Batum, Azerbaycan’da Bakû ve Ermenistan’da Erivan’ın köylerinde, Irak’ta Sincar Dağlarında ve İran’ın çeşitli yerlerinde yaşamaktadırlar.