EKONOMİ

1980'lerin sonlarında ortaya çıkan reform hareketinden önce Bulgaristan’da ekonomi tümüyle devletin yönetimindeydi. Bütün üretim araçları devletin mülkiyetindeydi ve tarımda tam bir kolektifleştirme vardı. Yürürlüğe konan ekonomik reformların sonucunda özel girişime izin verildi, tarımda kolektifleştirmeye son veren bir yasa çıkarıldı ve banka sistemi yeniden düzenlendi.
Bulgaristan’ın ekonomisi büyük ölçüde tarım ve sanayiye dayanır. 1990 verilerine göre Bulgaristan'da gayri safi milli hasıla (GSMH) 47,3 milyar ABD Doları, kişi başına düşen milli gelir ise 5.300 ABD Doları’dır. 1980-89 döneminde GSMH'nin büyüme hızı yüzde 0,4 olmuştur.

DOĞAL KAYNAKLAR.

Bulgaristan enerji kaynakları bakımından fazla zengin değildir. Töşkömürü ile antrasit yatakları neredeyse tükenmiştir. Meriç Havzasında Stara Zagora yakınında geniş linyit yatakları bulunmuştur. Dobruca bölgesinde bulunan köklük kömür yataklan umut vermektedir. Tuna Ovasında az miktarda petrol ve doğal gaz çıkarılır. Demir cevheri daha çok Sofya’nın kuzeydoğusundaki Kremikovtsi’den gelir. Termoelektrik santralların enerji gereksinimi yerel olarak çıkarılan linyit kömüründen sağlanır. Bulgaristan’ın hidroelektrik enerji kaynakları oldukça sınırlıdır. Ülkedeki boksit rezervlerinin 1 milyar ton, demir cevheri rezervlerinin ise 300-400 milyon ton dolayında olduğu tahmin edilmektedir.

SANAYİ.

II. Dünya Savaşı’ndan önce Bulgaristan’da sanayi gelişmemişti. Sosyalist yönetim altında sanayileşme ekonomik politikanın temel amaçlarından biri oldu. Özellikle elektrik enerjisi üretimine, metalürji ve kimya sanayilerine ağırlık verildi. Savaştan önce Varna’daki tersaneler ile Sofya, Plovdiv, Ruse ve Pernik’teki dökümhaneler en önemli sanayi işletmeleriydi. Savaştan sonra Pernik’te ve Kremikovtsi’de demir-çelik, Kırcalı’da kurşun ve çinko, Pirdop’ta bakır ve sülfürik asit fabrikaları kuruldu. Dimitrovgrad’da kimya sanayi gelişti. Ayrıca Stara Zagora, Vratsa, Devnya ve Vidin’de kimya fabrikaları, Burgaz’da petrokimya tesisi kuruldu. Ulusal ekonominin öncelik verilen bir dalı da makine sanayisidir. Savaş öncesinde dokuma sanayisi Sofya, Varna, Ruse, Gabrovo, Sliven (Islimye), Kazanlık (Kızanlık) ve Haskovo (Hasköy) yörelerinde toplanmıştı. Beş yıllık planlar çevçevesinde Sofya, Sliven ve Plovdiv’de yeni dokuma fabrikaları kuruldu ve dokuma üretimi büyük artış gösterdi. Savaştan sonra gıda sanayisi ile ayakkabı, mutfak eşyaları ve mobilya üretimi gibi sanayiler de gelişme gösterdi.

1990’da yaklaşık 42 milyar kW/sa olan elektrik üretiminin yaklaşık yüzde 70’i termoelektrik, yüzde 20’si nükleer, geriye kalanı ise hidroelektrik santrallardan sağlanmaktadır. Sovyetler Birliği’nin yardımıyla Kozloduy’da kurulan 1.760.000 kilovatlık nükleer santral 1974’te işletmeye açılmıştır. Bulgaristan’ın gelir kaynaklarından biri de turizmdir. Özellikle Karadeniz kıyılarındaki dinlence merkezleri çok sayıda turisti bölgeye çekmektedir.

TARIM.

Bulgaristan’da II. Dünya Savaşı’ndan önce başlayan kooperatifçilik hareketi, ekilebilir toprakların çoğu kooperatiflerin elinde toplanıncaya değin savaştan sonra da sürdü. Daha sonra kooperatif çiftliklerle devlet çiftlikleri daha büyük birimler halinde birleştirildi. Ama tarım sektörünün gelişimi dengesiz oldu ve 1970’te bu birimler büyük tarım-sanayi komplekslerine dönüştürüldü. 1991’de tarımda kolektifleştirmeye son veren bir yasa çıkarıldı. 1990 verilerine göre net maddi hasılanın yaklaşık yüzde 13’ünü tarım sağlamakta ve işgücünün yüzde 17’si tarımda çalışmaktadır.

Ekili alanların hemen hemen beşte üçünde tahıl üretilir. En önemli ürün olan buğdayı, mısır ve arpa izler. Sanayi bitkileri, özellikle de tütün üretimi önemlidir. Güneyde iyi kaliteli Şark tütünü, kuzeyde ise ayçiçeği ve şeker pancarı yetiştirilir. Bulgaristan üzüm ve domates ihracatında önde gelen ülkeler arasındadır. Tarımsal üretimin hemen hemen yarısı hayvancılıktan sağlanır.

MALİYE VE DIŞ TİCARET.

Ulusal bütçenin yaklaşık yarısı ekonominin finansmanına, dörtte biri de eğitime ve toplumsal hizmetlere ayrılmaktadır. Para birimi levadır. 1991’de bankacılık sistemi yeniden düzenlenirken Bulgaristan Merkez Bankası özerkleştirildi. Ayrıca altı ayrı ticari banka kuruldu. Yerel devlet kuruluşlarının hisseleri bazı ticari bankalar aracılığıyla satışa çıkarıldı.
Dış ticaret devletin denetimindedir. İhraç ürünlerinin yaklaşık üçte ikisini makine ve donanım gibi yatırım malları, üçte birini de tüketim malları oluşturur. Yatırım mallarının toplam ithalat içindeki payı ise yaklaşık yüzde 47’dir. Öteki önemli ithal ürünleri mineraller, metaller ve yakıtlardır. Bulgaristan’ın ticaret yaptığı ülkelerin başında eski SSCB gelir. Batı Avrupa ülkeleriyle yaptığı ticaret artma yolundadır.

ULAŞIM.

Bulgaristan ekonomisinin gelişimi ulaşım sisteminin genişlemesini zorunlu kılmıştır. İnsan ve yük taşımacılığının büyük bir bölümü kara ve demir yolu ile sağlanmaktadır. Avrupa E-5 Uluslararası Karayolu, Bulgaristan’ı bir uçtan öbür uca geçerek İstanbul’a ulaşır; ana demiryolu hatları Sofya’yı Karadeniz kıyılarına bağlar. Tuna Irmağı hem ülke içi, hem de uluslararası taşımacılıkta kullanılmaktadır. Bulgaristan’ın başlıca limanları Varna ile Burgaz’ dır. Sofya, Burgaz ve Varna’da uluslararası havalimanları vardır.

Bulgaristan 1946’dan 1990’a değin sosyalist bir cumhuriyetti. 1947 tarihli Dimitri Anayasası’nın yerini alan 1971 Anayasası’na göre iktidar emekçilere aitti ve Bulgaristan Komünist Partisi ülkenin öncü gücüydü. 1989’da başlayan reform yanlısı hareketin gitgide yaygınlaşması üzerine Bulgaristan Komünist Partisi’ nin öncü rolüne son verildi ve Nisan 1990’da adı Bulgaristan Sosyalist Partisi olarak değiştirildi. Haziran 1990’da da 40 yıllık bir aradan sonra ilk genel serbest seçimler yapıldı. Seçimlerde çoğunluğu Sosyalistler kazandı.

Düzenli etkinlik gösteren en yüksek devlet organı Devlet Konseyi’dir. Bu organın üyeleri Büyük Ulusal Meclis’in üyeleri arasından seçilir. Devlet Konseyi Büyük Ulusal Meclis’e karşı sorumludur ve hem yasama, hem de yürütme işlevleri vardır. Resmî yürütme ve yasama organı ise Bakanlar Kurulu’dur. Dört yüz üyeli Büyük Ulusal Meclis yılda üç kez toplanır.
Ağustos 1987’de benimsenen yerel yönetim sistemi Ocak 1990’da kaldırılmış ve 28 ilden (okrıg) oluşan eski yönetim yapısı eniden benimsenmiştir. İller belediyelere, üyük belediyeler de kentsel seçim bölgelerine (rayoni) bölünmüştür. Köylerin birleştirilmesiyle kırsal seçim bölgeleri oluşturulmuştur.

Çeşitli temsili kurumlar için yapılan seçimler 18 yaşını dolduran herkese açıktır. 1990’a değin Bulgaristan’da etkinlik gösteren iki siyasal parti vardı. İktidardaki Bulgaristan Komünist Partisi 1891’de Bulgaristan Sosyal Demokrat Partisi adıyla kurulmuştu. Bu partinin adı 1990’da Bulgaristan Sosyalist Partisi olarak değiştirildi. Etkinliğine izin verilen öteki parti 1899’da kurulan Bulgar Halk Çiftçi Birliği’ydi. 1990’dan sonra yeni partiler ortaya çıktı. Bunların başlıcaları çevreci, dinci ve öteki muhalif grupları kapsayan Demokratik Güçler Birliği ile Hak ve Özgürlükler Partisi’dir.

YARGI.

Bulgaristan’da genel mahkemeler (bölge mahkemeleri), özel mahkemeler ve bir Yüksek Mahkeme vardır. Yüksek Mahkeme yargıçları beş yıllık bir süre için, bölge mahkemelerinin yargıçları ise üç yıl için Büyük Ulusal Meclis tarafından, halk mahkemelerinin yargıçları da üç yıllık dönem için seçmenlerce seçilir. Yargıçlar onları seçenlerce görevden alınabilir. Yüksek Mahkeme dışındaki mahkemelerin kararları bir hukuk kaynağı oluşturmaz ve yalnızca kararın verildiği olayla sınırlı olarak geçerlidir. Yargı uygulamaları da bir hukuk kaynağı olmamaktadır. Mahkeme kararları, yasanın ve uygulamanın açıklanması açısından bir önem taşımaktadır. Ama alt mahkemeler değerlendirme ve karar süreçlerinde Yüksek Mahkeme’nin kararlarını göz önünde bulundurmak zorundadır.

SİLAHLI KUVVETLER.

Bulgaristan silahlı kuvvetlerinin yönetimi Devlet Konseyi’nin sorumluluğundadır. Hava, deniz ve kara kuvvetlerinden oluşan Bulgaristan Halk Ordusu doğrudan Ulusal Savunma Bakanlığı’ nın emrindedir. Sınırların güvenliğinden sorumlu olan Sınır Birlikleri de Ulusal Savunma Bakanlığı’na bağlıdır. Lojistik Birlikleri ise doğrudan Bakanlar Kurulu’nun emrindedir. Yerel polis örgütü ile devlet güvenlik polisi İçişleri Bakanlığı’na bağlıdır.

EĞİTİM.

Eğitim bütün düzeylerde parasız ve 7-16 yaşları arasındaki çocuklar için zorunludur. 1959’dan bu yana genel eğitim, politeknik konularını ve mesleki eğitimi de kapsamaktadır. 1888’de Sofya Yüksek Enstitüsü olarak kurulan Sofya Üniversitesi (Sofiiski Universitet “Kliment Ohridski”) Bulgaristan’daki en eski yükseköğretim kurumudur. Plovdiv ile Veliko Tırnovo’daki (Tırnova) iki öğretmen okulu 1971’de üniversiteye dönüştürülünceye değin bu kurum ülkedeki tek üniversiteydi.

SAĞLIK VE KOMUT.

Sağlık Bakanlığı ve bağlı kuruluşları her türlü sağlık hizmetini ücretsiz olarak sağlamaktadır. Çocuk ölüm oranı binde 14 dolayında, ortalama ömür kadınlarda 74, erkeklerde ise 68 yılın üzerindedir. Geniş kapsamlı sosyal güvenlik hizmetleri devletin sosyal sigorta bütçesinden karşılanır. Tıbbi yardım hizmetleri ise devlet, kooperatif işletmeleri, kurumlar ve benzer organların katkılarından oluşan ve Sendikalar Merkez Konseyi tarafından yönetilen bir fondan karşılanmaktadır.
Bulgaristan’daki toplam yatırımların önemli bir oranı konut yapımına ayrılmaktadır. Bu program hızlı kentleşme sonucunda ortaya çıkan şiddetli konut sıkıntısını hafifletmek üzere 1970’te benimsenmiştir. Ayrıca devlet, 25 yıllık bir sürede geri ödenmek üzere kişilere özel konut kredisi vermektedir.

KÜLTÜREL YAŞAM

Çağdaş Bulgar kültürü bölgenin bin yıllık halk geleneklerinin, ulusal bilincin doğuşunda ve modern devletin gelişiminde önemli bir rol oynamış olan bir kültürün ve II. Dünya Savaşı’ndan sonra gelişen sosyalist öğelerin bir karışımıdır.

SAM ATLAR VE MİMARLIK.

Bulgar resminde, sosyalizmin kurulması temasına dayalı olarak toplumcu gerçekçilik egemen olmuştur. Ama alaycı resimlerden ve karikatürlerden portrelere, günlük yaşamı betimleyen resimlerden ağaçbaskılara kadar uzanan çeşitli bireysel biçim ve üsluplara da rastlanmaktadır. Ahşap oymacılığı, seramik, dokumacılık, demir dövmeciliği ve nakış gibi el sanatlarında çağdaş sanatsal gereksinimlerle eski ulusal gelenekleri kaynaştırmaya çalışan sanatçılar vardır. Konut ve kamu binaları yapım programlan ve usta mimarların gelişmesi, Bulgar mimarisine yeni bir içerik kazandırmıştır. Bu gelişmelerin sonucu olarak pek çok yerleşim yerinin görünümü değişmiş, Karadeniz kıyılarında görülmeye değer dinlence ve tatil merkezleri kurulmuştur.

FOLKLOR VE EDEBİYAT.

Bulgaristan zengin bir sözlü folklor geleneğine sahiptir. Çağdaş folklor bir yandan eski biçimlerini korurken, öte yandan da II. Dünya Savaşı sırasındaki gerilla hareketini ve hemen ardından gelen yeniden inşa programlarını yansıtan yeni bir içerikle zenginleştirilmiştir.
Bulgaristan’ın yazılı edebiyatı, İS 9. yüzyılda Aziz Kyril (Kiril) ile Aziz Methodi’nin (Metodii) eski Bulgarcanm alfabesini yaratmaları ve Kitabı Mukaddes’i bu dile çevirmeleriyle başladı. Onların müritleri Sırp, Rus ve Rumen yazarları etkileyen bir edebiyat yarattılar. Bulgar edebiyatı en parlak dönemine şair Hristo Botev’le (1848-76) ulaştı. 1878’de kazanılan bağımsızlıklıktan sonra, Elin Pelin’in önde gelen temsilcisi olduğu eleştirel gerçekçilik dönemi görüldü. Ivan (Minçov) Vazov’un roman ve şiirleri bağımsızlıktan önceki ve sonraki dönemleri ele almaktadır. 1930’larda ve 1940’larda antifaşist ve antimilitarist yapıtlarda gözlenen Marksist edebiyat ile eleştirinin ardından II. Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde edebiyat alanına toplumcu gerçekçilik egemen oldu. Bu dönemin yazarları arasında Yelizaveta Bagryana, Valeri Petrov, Dimitr Talev, Dimitr Dimov, Emilian Stanev, Nikolay Haytov, Yordan Radiçkov ve Blaga Dimitrova sayılabilir.

MÜZİK, TİYATRO VE SİMEMA.

ulgaristan' da birkaç devlet operası ile orkestralar, bir operet sahnesi ve devlet koreografi okullan bulunmaktadır. Aziz Obretenov Korosu, Devlet Halk Dansları Topluluğu ile Bodra Smyana Öncü Çocuklar Korosu uluslararası üne sahiptir. Boris Hristov ve Nikolay Ghiaurov Batı’da çok iyi tanınan opera sanatçılarıdır.

Bulgar tiyatrosu hep güçlü bir gerçekçilik akımının etkisi altında kalmıştır. Bu akımın ilkeleri Moskova Sanat Tiyatroşu’nda öğrenim gören ve 1944’e değin İvan Vazov Ulusal Tiyatrosu’nun yöneticisi olarak güçlü bir etkiye sahip olan N.O. Massalitinov tarafından ortaya konmuştur. Ülkede pek çok devlet tiyatrosu, kukla tiyatrosu ve birkaç Türk varyete tiyatrosu etkinlik göstermektedir. Sofya’daki Krastyu Sarafov Dramatik Sanatlar Yüksek Enstitüsü 1948’de kurulmuştur.