Dinler Tarihi
Bu bilim beşeri bilimler (humanitas) içinde bulunan, bağımsız, normatif olmayan, her hangi bir dinin ikrarını yapmayan (non-confessional), tarihsel, ampirik ve mukayeseli özgün karakterini korumakla beraber günümüzde çok bileşenli metodolojik yapılara da sahip bir dinler bilimi (Study of Religions) olarak varlığını sürdürmektedir. Dinler Tarihi’nin metot, teorik yapı ve modelleri, genel olarak beşeri ve sosyal bilimlerin kazanımlarından faydalanır. Bu bilimler arasında tarih, sosyoloji, lengüistik, psikoloji, antropoloji, etnografya, felsefe, teoloji, beşerî sanatlar hatta müzik bilimi sayılabilir. Onun en önemli karakteristiği, insanlık tarihi boyunca ortaya çıkan tüm dinlere mukayeseli bir bakış açısıyla yaklaşması, araştırırken kesinlikle seküler karakterde ve beşerin lehine olmayı sürdürmesidir. “Seküler din bilimi olmak”, burada teolojik önkabullere dayanmaktan çok antropolojik teorilere yani insanoğlunun kazanımlarına göre hareket eden teorilere dayanmayı gerektirir. Dünyada ilk Dinler Tarihi (Religionswissenschaft) kürsüsünün 1873 yılında Cenevre’de kurulmasından bu yana bir asırdan fazla bir zaman geçmiştir. Onu takiben Hollanda’da dört yeni kürsü kurulurken 1873’de Danimarka’ da (Kopenhag’da), Fransa’da 1879 yılında College de France’da 1885’de Sorbonne Üniversitesi’nde Din Bilimleri adı altında Dinler Tarihi okutulmuştur. Yine 1884’de Belçika Brüksel’de devlet üniversitesinde, 1910 yılında Almanya’daki önde gelen üç üniversitede (Berlin, Leibzig ve Bonn’da) birer Dinler Tarihi bilim dalı tesis edilmiştir. İtalya’da ise ilk Dinler Tarihi kürsüsü 1886’da kurulmuşsa da iki yıl sonra teologların aşırı baskısı sebebiyle bu kürsü Hıristiyanlık tarihini inceleyen bir bölüm haline dönüştürülmüştü. İtalyan Dinler Tarihi geleneği kuruluş tarihi olarak Pettazzoni’nin Roma Üniversitesi’nde ilk Dinler Tarihi dersi vermeye başlayacağı 1924 yılını bekleyecektir. Batılı Dinler Tarihçiler aynı zamanda 1900 yılında Paris’de ilk uluslarası Dinler Tarihi kongresini düzenlemişlerdir. II. Dünya Savaşı’na kadar yapılan diğer kongreler sırasıyla Basel Kongresi (1904), Oxford Kongresi (1908), Leiden Kongresi (1912), Lund Kongresi (1929), Brüksel Kongresi (1935) şeklindedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde ise Dinler Tarihi en az Avrupa’daki kadar köklü bir geçmişe sahipti. Söz gelişi 1881’de Cornell Üniversitesi’nde Din Tarihi profesör kadrosu tahsis edilmiş aynı yıl Harvard’da Dinler Tarihi kürsüsü kurulmuştu. 1890’da New York Üniversitesi’nde mukayeseli din profesörü olan Ellinwood, Amerika Mukayeseli Din Cemiyeti’nin kurulmasında etkin rol üstlendi. İki yıl sonra (1892) Chicago Üniversitesi’nde Mukayeseli Din Bölümü kurulmuş ve bu yılda Colombia, Cornell, Johns Hopkins, Pennsylvania ve Yale gibi etkili üniversiteleri temsil eden bir komite, Dinler Tarihi Üzerine Amerika Konferansları adıyla bir birliktelik tesis etti. Bu bilimsel gelişmelerin yanısıra dinsizliğe karşı bütün dünya dinlerini bir araya getirmek üzere 1893’de Chicago şehrinde ilk Dünya Dinler Parlamentosu toplanmıştı. Amerikan Dinler Tarihçi Joseph M. Kitagawa (1915-1992), bu ülkedeki pek çok akademik Dinler Tarihi çalışmasının geçmiş dönemde Hıristiyanlığa hizmet eden bir araç olarak düşünüldüğünü ileri sürmektedir. Klasik dönemde özellikle Max Müller (1823-1900)’in 1867’de dinlerle ilgili bütün araştırmaları ifade etmek üzere Dinler Bilimi (Religionswissenschaft) diye anlamlı hale gelen Dinler Tarihi, o dönem için genel olarak tarihsel ve filolojik yaklaşımlara önem veren bir bilim idi. Zira Müller, teologlar başta olmak üzere, filozoflar, filologlar, antropologlar, kültür tarihçileri ve genel tarihçilere ait yazılara aşina olmuş bir kişi olarak tanınır. Bu yüzden de bu dönemdeki Dinler Tarihi, dinlerin tarihlerini mukayeseli bir şekilde anlatan, dinî metinlerin çeviri ve yorumlarını yapan, o döneme hakim din hakkındaki teorileri sistematize etmeye çalışan, filolojik mukayeseli bir disiplin olarak algılanmaktaydı. Bu dönemde Fransa’da ise pozitivist teorilerden etkilenen Fransız üniversite geleneği, Müller’in Almanca Religionswissenschaft adını verdiği bu disipline tarih terimini de ekleyerek Histoire des Religions (Dinler Tarihi) başlığını uygun görmüş bir müddet sonra ise bu ismi uzun haliyle, histoire comparée des religions (Mukayeseli Dinler Tarihi) şeklinde teleffuz etmeye başlamıştı. Zaten Çağdaş Dinler Tarihçilerin önderlerinden Mircea Eliade (Ö. 1986)’e göre Almanca Religionswissenschaft İngilizce’ye kolayca çevrilen bir terim değildir bu yüzden sadece Dinler Tarihi (The History of Religions) anlamına gelmez aynı zamanda dinlerin mukayeseli incelenmesini, dinî morfolojisi ve fenomenolojisini’de kapsar. Böylece Eliade, diğer din bilimlerini bu yelpaze içine almaktan kaçınır. Çağdaş Dinler Tarihçi Jacques Waardenburg ise Religionswissenschaft kelimesini özgün bir metoda sahip tek bir disiplin olarak düşünmez aksine ona göre bu kelime bir terim olarak dinî verileri, onların gözlemlenmesini tayini, tasvirini, izahını, analizini, anlaşılmasını ve yorumlanmasını konu edinen tüm din çalışmalarını kucaklayacak kadar geniştir. Ancak kelimenin anlamını Dinler Tarihi ve Din Fenomenolojisi’nin yanı sıra Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi, Din Felsefesi gibi din bilimlerini kuşatacak kadar genişletmek, kavramın ilk ortaya çıkışı ve kullanım niyetiyle örtüşmediği gibi ismin en çok nispet edildiği bilim olarak Dinler Tarihi geleneği ve onun çoklu metodolojik çatısıyla da uyum içinde olamaz. Kavram olarak Dinler Tarihi, 1900’de Paris’te toplanan ilk Dinler Tarihçileri kongresinde resmi başlıkta yer almış ve daha sonraları, Uluslararası Dinler Tarihi Cemiyeti (International Association for the History of Religions-IAHR)’nin kuruluşuyla beraber (1950) bu isim, cemiyetin resmi başlığına yerleşmiştir. Günümüzde Dinler Tarihi (History of Religions) yerine kullanılan pek çok isim bulunmaktadır. Bu isimler arasında tek bir evrensel insanlık dini olgusuna vurgu yapan Din Tarihi (History of Religion); tarihselliğe vurgu yapmayan bir çaba olarak Din Çalışması (Study of Religion); dinler şeklindeki çoğulculuğu kabul etmekle beraber tarihsellikle sınırlandırılmayan ve diğer metodolojik yaklaşımları da içine alacak kadar genişlikte olan Dinler Bilimi (Science of Religions) ve Dinler Çalışması (Study of Religions); dinlere fenomenolojik yaklaşmak olarak anlaşılan Mukayeseli Dinler (Comparative Religions); tarihsel mukayese metodunu merkeze alan Mukayeseli Dinler Tarihi (Comparative History of Religions); Religionswissenschaft terimini Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi ve Din Felsefesi gibi kardeş bilimleri de içine alacak şekilde geniş anlaşılan Din Bilimleri (Religious Studies). Ancak şu gayet açıktır ki ülkelere ait bilimsel gelenekler, bu bilimin isminde değişiklik yapma arzusunda öncü rol üstlenmişlerdir. Söz gelişi Almanca Religionswissenschaft terimi, İngilizce’ye Science of Religion (Din Bilimi) olarak çevrilmiştir. Özellikle kuruculardan Max Müller, daha çok bu çeviriyi tercih eder. Ancak o dönemde bu ismin tam bir metodolojik yaklaşım geleneği oluşturduğu söylenemez. Hatta Science of Religion isimlendirmesi günümüzde Amerikalılar tarafından Din Sosyolojisi’nin eşanlamlısı olarak kullanıldığı için artık tercih edilmemektedir. Bunun yanında Amerikalılar, Almanca Religionswissenschaft terimini Study of Religion (Din Çalışması) veya daha popüler olarak Religious Studies (Dinî Araştırmalar/ Çalışmalar) olarak anlarlar. Ancak A.B.D.’de bilimsel bazı çalışmalarda Mircea Eliade’nin de benimsediği şekliyle History of Religions (Dinler Tarihi) kullanılmasına rağmen günümüzde Western Michigan Üniversitesi hariç hiçbir Amerikan üniversitesi History of Religions ismini taşıyan akademik bir bölüme sahip değildir. İngiltere’de ise uzun yıllardan beri Comparative Religion (Mukayeseli Din) terimi hakimdir ve bu isimlendirme, İngilizlerin çok dinli araştırma tekniklerine uygun geldiği için özellikle tercih edilmektedir. Avrupa’da yaklaşık bir asır kadar History of Religions (Dinler Tarihi) veya onun Fransızca, Almanca, İtalyanca ve İskandinav dillerindeki karşılığı kullanılmış olmasına rağmen özelllikle 1990’dan itibaren İtalya hariç pek çok Avrupa ülkesinde Study of Religions daha fazla tercih edilmektedir. Hatta Avrupa Dinler Tarihi Derneği (EASR) resmi isminde Dinler Çalışması tamlamasını kullanmaktadır. Kanada’da Dinler Tarihi terimi için en geniş anlamıyla Religious Studies (Dinî Araştırmalar) terimi kullanılır. Global anlamdaki en büyük Dinler Tarihi örgütü olan Uluslararası Dinler Tarihi Cemiyeti (International Association for the History of Religions-IAHR), bilhassa Avrupalı bilimadamlarından gelen tüm baskılara rağmen Dinler Tarihi kavramını hala muhafaza etmektedir. Dinler Tarihi kavramı hakkındaki tartışmalardan sonra disiplinin doğuşu öncesinde din ve dinlerle ilgili çalışmalara genel bir bakış vermemiz uygun olacaktır. Zira insanlık tarihi boyunca yapılan din ve dinlerle ilgili çalışmalar, Dinler Tarihi disiplinin şekillenmesinde önemli birer arkaplan olarak değer taşırlar. Her dinin kendi kültürel zenginliğinin yanında diğer dinleri anlama çabaları birer tarihsel katkı olarak bu bağlamda zikredilmeyi hakkeder. Genel kitlelere açık ilk Dinler Tarihi konferanslarından biri, 1870 yılının Şubat’ında Alman asıllı Oxford Profesörü Friedrih Max Müller (1823–1900) tarafından Londra’nın prestijli Kraliyet Enstitüsü’nde verilmişti. Bu etkili konferans, Dinler Tarihi (Religionswissenchaft/Science of Religion) adını taşıyordu ve sömürgeci kraliçe Victoria döneminin nüfuzlu ileri gelenleri üzerinde derin bir şaşkınlık bırakacak şekilde tesir etmişti. Müller’in en çarpıcı ifadesi şuydu kişinin kendi inancının taşıdığı hakikat, diğer dinlerin araştırılması sonrasında ortaya çıktığında daha güçlü olarak parıldayacaktır. Onun bu konferansı daha sonra Introduction of the Science of Religion (1873) olarak yayınlanacaktır. Çağdaş Dinler Tarihçilerindeki yaygın kanaate göre klasik dönem II. Dünya Savaşı öncesi dönemi kapsar. Nitekim dinler tarihi metodolojilerini klasik diye ayıran Jacques Waardenburg ile çağdaş yaklaşımları tedvin eden Frank Whaling bu ayırıma göre hareket eder. Genel olarak II. Dünya Savaşı sonrası çok bileşenli olarak gelişen çağdaş Dinler Tarihi metodolojisi, beşerî bilimlerle (söz gelişi genel antropoloji, sosyoloji, psikoloji ve mitoloji gibi bilimlerle) gittikçe daha fazla etkileşime girerek yeni araştırma konularına sahip olmaya başladı. Yine din bilginlerin çok geniş yelpaze içinde din ekolojisinden dinlerarası diyaloğa kadar farklılaşmış uzmanlaşma alanına sahip olmalarıyla ortaya çıkan yeni açılımların disiplinin özüne uygun bir ciddiyet ve otonomiyle uygulamaya konmasını ifade eder; çağdaş yaklaşımlar, Dinler Tarihi’ndeki çoklu teorilerin olumlu yansımaları olmuştur. Klasik dönem ile çağdaş dönem arasındaki bir diğer başlıca farklılık, böylelikle beşer bilimlerinde özellikle sosyal bilimlerde gelişen yeni metodolojilerdir. Nitekim Joachim Wach (1898–1955)’a göre Dinler Tarihi incelemesine uygun olan tek bir prosedür yoktur. Ancak ona göre metod, tetkikin yapıldığı zamanın hüküm süren şartlarına ve tüm döneme yeterli olmak zorunda kalacaktır. Bu yüzden Wach bu bilim içinde çok boyutlu metodolojik yaklaşımların meşrulaştırılmasını ve hem nitelik hem de nicelik açısındanteolojinin çalışma alanından farklı kılınmasını öğütler. Ona göre sadece kendi inancımız değil aynı zamanda diğer dinler de tüm ana konularıyla birlikte bu bilimin başlıca konusudur. Yine klasik dönem ile çağdaş dönem metodolojilerini birbirinden farklı kılan bir diğer faktör de gittikçe gelişen kitle iletişim araçlarının etkisiyle, bilim adamlarının kendi araştırma alanlarına daha hızlı ve daha çabuk ve daha güvenilir bir takım araçlara söz gelişi uçak, bilgisayar, internet veya modern teknik araştırma cihazlarına sahip olmalarıdır. Bu tür yeni imkanların yanında özellikle II. Dünya Savaşı’nın bitimiyle soğuk savaş yıllarında Doğu bloku ülkelerindeki Dinler Tarihçilerin Marxizm gibi din karşıtı söylemleri desteklemek üzere etnografik din araştırmalarına, bilimsel ateizme hatta diyalektik materyalizme yönelebilmeleri, Avrupa ülkelerinde siyasi veya ticari bloklaşmaların artışı, yine bilhassa Roma Katolik Kilisesinin öncülüğünde çeşitli dinlere mensup insanların diyalog gibi olumlu, birbirlerini anlamaya dayalı yeni karşılaşmalara yönelmeleri ve hıristiyan feminist teohojilerin etkisiyle feminal yaklaşımların başgöstermesi gibi metodolojik açılımlar listelenebilir. Çağdaş Dinler Tarihi’ni klasikten ayıran temel metodolojik konular arasında; bilim adamlarının bulundukları coğrafi konumları ve bu konumların getirdiği kültürel, jeopolitik durum ve sorunlar ile bulundukları ülkelerin geçmişteki mirasının bu bilime katkılarından kaynaklanan bazı temel sorunlar (söz gelişi sömürgecilikle ilgili suçlanmaları veya ideolojik davranmakla eleştirilmeleri) da etkili olmuştur. Söz gelişi din tanımlamaları, dinin özü ve fenomenleri yorumlamayönelik yeni fenomenolojik konular, tarihsel ve fenomenolojik yaklaşımlar arasındaki metodolojik gerilimler bulunur. Bunun yanında Dinler Tarihi’nin geleneksel mukayese anlayışına meydan okuyan yeni mukayesecilik (new comparativism) anlayışı ile doğrudan dindar bilincini biyolojik bir insan olarak inceleme konusu eden yeni bir yaklaşım olarak kognitif din anlayışları de burada zikredilmelidir Çağdaş Dinler Tarihi aynı zamanda etnoloji veya ekolojiye dayalı konulara, dinî tecrübe, akıl-din ilişkisi, mitoloji, dinde rasyonalite, ritüel ve kutsal-profana özgün sorunlara, dindeki sosyal formasyonlar ile dinî yapı, dünya görüşleri ve dinî otorite gibi modern dinlarları ilgilendiren konuları da kendi ajandasına almıştır. Bunun neticesinde günümüz Dinler Tarihi, klasik dönemin karşılaşmadığı ölçüde, yaşayan dinlerin etrografik, demografik ve antropolojik durumlarına ilgi duymakta, bilhassa birbirleriyle ilişkileri (dinlerarası diyalog, karşılıklı polemikler veya çatışmalar), özellikle dindarları ve kültürlerini ele alan antropolojik konularla modernizm, postmodernizm, senkretizm, yeni dinî grup veya akımlarla yakından ilgilenmektedir. Eliade’nin talebesi, çağdaş Amerikan Dinler Tarihçi Frank Whaling, Dinler Tarihi’nin metodolojik çatısında tam bir görüş birliği olmamasına rağmen, çağdaş dinler tarihçilerini ortak bazı noktalarda toplayan bazı genel prensiplerin zaman içinde ortaya çıktığını belirtir. Whaling’e göre bunlar; a). Çağdaş Dinler Tarihi, tüm dinleri ve din olgusunu inceleyecek tüm metotlara açık olması gerekir. Buna göre, kadim, modern, ilkel, büyük, yaşayan veya ölü tüm dinler bu alanın içindedir. Dinler Tarihi içinde olup da her hangi bir dini dışlayan bir metot asla düşünülemez. Aynı prensip din olgusunu inceleyen metotlar içinde geçerlidir; ister beşeri ister sosyal bir bilime ait olsun, yaklaşımları ister endüktif ister hermenötik olsun, ister veriler ister kişiler üzerine odaklansın din olgusunu ele almayan hiçbir metot, Dinler Tarihi’nin metodolojisinden sayılamaz. b). modern Dinler Tarihi çalışmalarında birbirlerini tamamlayıcı bir yaklaşım dizisi her zaman göze çarpmaktadır. Bir yaklaşım diğer yaklaşımı eksik veya uygun olmayan bir görüş olarak düşünmemekte hatta bir yaklaşım kendini disiplinin baskın tavrı olarak kabul ettirme çabasına girmemektedir. Ancak birbirinden farklı malzeme, konu, teori ve bakış açıları Dinler Tarihi’ne sokulmasına rağmen, birbirlerini tamamlayıcılık, disiplin içinde genel bir entegrasyon ihtiyacını da ortadan kaldıramaz. c). Dinler Tarihi’nin ampirik araştırmalarla bilhassa tarihsel ve antropolojik çabaların neticesinde ortaya çıkan veriler kaynağı üzerine kurulduğu hususunda ortak bir görüş bulunmaktadır. Ancak aynı ortak görüş bu tür araştırmaların olumlu veya özel olup olmadığı konusunda bir eksikliğin olduğuna dair de dile getirilir. d). Günümüzde bilhassa Dinler Tarihi yaklaşımlarından fenomenolojinin yakın bir gelecekte Din Fenomenoloji olarak ayrı bir disiplin olarak sayılıp sayılmayacağı konusu bir kenara bırakılırsa bu yaklaşımın kategorilerinden olan paranteze alma (epoche) ve empati (Einfühlung) gibi kavramların genelde tüm Dinler Tarihi çabalarına katkı sağlayacağı konusunda ortak bir kanaat vardır. e). Kişileri ele alan verilerle uğraşan Dinler Tarihi, tabiattaki objelere odaklanan verilerle uğraşan bir bilimden tamamen farklıdır. Bir başka değişle Dinler Tarihi, dindar kişilere ve onların sosyal grupları, onların ferdi din tecrübeleri, onların bilinçli dinî eylemleri, onların bilinçsiz kalıtsal veya çevreden gelen basma kalıpları, ve onların tarihlerine ait verileri ele alır. Sonuçta Dinler Tarihi insanı merkeze alır. f). Son olarak Dinler Tarihi ortak bir kanaat olarak dar hareket alanından ziyade çok geniş bir uygulanama alanına sahiptir. Öyle ki İskoç Dinler Tarihçi Ninian Smart ( Ö. 2001), dinle özdeşleşen çok önemli boyutlara sahip olarak komünizm, humanizm, nasyonalizm gibi ideolojileri de din türü kapsamında görebilmektedir. Daha önemlisi daha geniş sınırlardan ziyade daha geniş bir entegrasyon fikrinin yaygın görüş olarak görülmesidir. Bu görüşü benimseyen çağdaş Dinler Tarihçiler arasında Ursula King, Frank Whaling, Kees Bolle ve Ninian Smart sayılabilir. Whaling, tüm farklı metot ve veri incelenmesine rağmen mukayeseli din yaklaşımının tavsiye niteliğinde bu disiplinde göze çarpan bir metot olarak korunmasını savunur. Ninian Smart ise yelpazeyi oldukça geniş tutar ve Din Bilimi derken yapısal empati, fenomenolojik tipoloji, din sosyolojisi, din antropolojisi, din psikolojisi, dinler tarihi ve ikonografiyi kucaklayan bir genel bir alanı kasteder. Metodolojik genişliğe sahip çağdaş Dinler Tarihçiler, sosyal beşeri bilimler hatta din bilimleri içinde en organizeli ve sistematik faaliyetler düzenleyen bilim adamlarının başında gelmektedirler. Diğer din çalışmalarının aksine dinlere çok boyutlu bir perspektiften değerlendirmeleri sebebiyle geniş bir çalışma alanına sahip olan bilim adamları, organizeli olmak zorunda olduklarını daima hissetmektedirler. Bu bağlamda Uluslararası Dinler Tarihi Cemiyeti (IAHR), Dinler Tarihçilere ait küresel bir organizasyon olup Batılı bilimadamlarının öncülüğünde 1950’de Amsterdam’da kurulmuştur. Dinler Tarihi için önemli bir dönüm noktası olan Amsterdam kongresine kadar Dinler Tarihçileri genel kongreler düzenlemekteydiler. Bunların sayısı altı adet olup sırasıyla; I. Paris Kongresi (1900), II. Basel Kongresi (1904), III. Oxford Kongresi (1908), IV. Leiden Kongresi (1912), V. Lund Kongresi (1929), VI. Brüksel Kongresi (1935) şeklindedir. IAHR, hem akademik hem de yapısal açıdan Dinler Tarihi metodolojisine çok bileşenli bir teorik çatı kazandırmaya çabalar ve bunu teşvik eder. Söz gelişi bu küresel birlik, Dinler Tarihçilerin çok boyutlu teorik konuların ele almasını yönlendirmekte aynı zamanda yayınladığı eserler ve düzenlediği çeşitli akademik toplantılarla Dinler Tarihi metodolojisinin gelişimine katkı sağlamaktadır. Her beş yılda bir düzenlediği uluslararası kongrelerle IAHR, bilimadamları arasında daha etkin bir işbirliği sağlamakta ve onları birbirlerine yakınlaştırmaktadır. IAHR, aynı zamanda ülke bazında kurulmuş üye cemiyetlerin bilimsel faaliyetlerini desteklemekte ve yerel kültürlere ait çalışmalar konusunda Dinler Tarihçilerini cesaretlendirmektedir. Bunun yanında IAHR, 1954 yılından itibaren yayın hayatında olan Numen adlı dergisiyle Dinler Tarihi metodolojisine çok önemli katkılar sağlamaktadır. II. Dünya savaşı sonrası oluşan yeni durumlarla beraber bilhassa 1960 sonrası Dinler Tarihi içinde artarak gelişen çok bileşenli ve boyutlu metodolojiler, Dinler Tarihçileri arasında bir anlaşmazlık varmış gibi hissedilebilmişti. Söz gelişi 1970’de İsveç, Stocholm’de düzenlenen IAHR’nin XIII. Kongresi’nin en önemli özelliği, bu kaygıların açık bir dille ortaya konulması bir başka değişle dünyadaki Dinler Tarihçileri arasında metot, tanım ve teori konusundaki anlaşmazlıkların olduğu konusunda ortak bir düşüncenin dile getirilmesine imkan sağlamasıydı. Ancak gene de toplantıya katılan Dinler Tarihçiler, bu farklı teorik çatıları, bir nevi “müzikal bir çok seslilik” olarak değerlendirmekte ve bilimin gelişiminde önemli bir başlangıç olarak önemsemekteydiler. Hatta dönemin IAHR Genel Sekreteri C. J. Bleeker, metodolojik açıdan tamamen kuşatıcı sistematik alan araştırmalarının yapılamamasının sebebini, Dinler Tarihi’nin tamamını veya büyük kısmını araştırabilecek yetenekte bilim adamı fikrinin artık yavaş yavaş ortadan kalkmasına bağlamıştı. Dinler Tarihi, araştırma konusu ile araştırma metodu arasında mevcut olan diyalektik ilişki ile karakterize olmuştur. Din kavramı, bu alanın ana konusu ve maksadını en iyi ifade eden şeydir. Dinler Tarihi, kendi ana konularını tarihsel mukayeseye bağlı kalarak açıklar. Bu metotlar, temelde endüktif olup dini kendi somut haliyle ve tarihsel yaratıcılığıyla kavramaya çaba göstermekte ve dini kültürel, sosyal ve ferdi hayatlar içinde iç içe dokunmuş bir halde buluhah bütünlüğü içinde anlamlı oluşunu kavramaya çalışır. Din kavramının sahip olduğu bu iç içe oluşun meydana getireceği diyalektik araştırmalar, dinler tarihinin ayırt edici geleceğini oluşturacaktır. Dinler Tarihi’nin günümüzdeki statüsü klasik dönemden de oldukça farklıdır. Söz gelişi, bu disiplin, hem üniversitelerin kurumsal çatısı altına tamamen yerleşmiş hem de araştırma merkezlerinin ana araştırma konularına girmiştir. Aynı zamanda güçlü bir uluslararası organizasyona ve uluslararası bir yayın sistemine (dergi, yıllık, bülten gibi) sahiptir. yine çağdaş Dinler Tarihi, yerel bilimsel cemiyet tarafından da desteklenmekte ve en önemlisi bu bilimin uygulayıcıları olarak bilim adamları iyi tanımlanmış kimlikleriyle bilimsel bir cemaat olarak önemli işlevler görmektedirler. Öyle ki çağdaş Dinler Tarihçiler, dinle ilgili araştırmalarınıı beşer normları içinde ele almaya sadakat gösterirler ve analitik terimlere sahip iyi kurgulanmış bir akademik sözlüğe sahiptir. Dahası akademik din bilimi olarak bu disiplinin özüne ait mahiyeti konusunda bilhassa da disiplinin çok bileşenli teorik çatısı hakkında saygın bir mutabakat bulunmaktadır. Klasik dönemden Eliade (ö. 1986) sonrasına kadar Dinler Tarihi genel anlamda pek çok metodolojik yaklaşıma sahip olmuştur. Burada başlıcalarını zikretmekle yetineceğiniz bu yaklaşımlar arasında bilimin geleneksel ve karakteristik metodolojisini oluşturan tarihsel mukayeseli yaklaşım; klasik mukayese anlayışına eleştirel bakan ve Eliade sonrasında etkili olan yeni mukayeseci yaklaşım; tarihsel olmayan fenomenolojileri, tarihsel ve hermenötik fenomenolojileri bünyesinde barındıran fenomenolojik yaklaşım; dinî sembolleri indirgemeci bir tarzda ele alan yapısalcılığı ve yerel kültürleri değerlendiren antropolojik yaklaşım; biyolojik bir varlık olarak dindarın doğrudan bilincinin değerini inceleyen ve 1990 sonrası gittikçe etkili hale gelen bir akım olarak kognitif yaklaşım; bilhassa modern ve postmodern bir ortamda din, dindar tanımlalarını ve tipolojilerine önemli açılımlar getiren ve kavramların tahlilinde önemli roller oynayan tenkitçi bir bakış açısıyla analitik yaklaşım ve son olarak 1970 sonrası Hıristiyan (protestan) teolojide ortaya çıkan feminist teolojinin yansıması olarak şekillenen ve özellikle bayan Dinler Tarihçilerin dinlerde ve bilim içinde sözde hakim olan erkek egemen (androcentric) söylemlere meydan okuyucu mahiyette olan ve dindeki feminal unsurları öne çıkaran feminal yaklaşım, çağdaş Dinler Tarihi’nin genel metodoloji yelpazesinin her bir açılımını belirginleştirmeye yardım edebilebilir.
Dinler Tarihi (Religionswissenschaft)
Yrd. Doç. Dr. Mustafa ALICI
Rize Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Öğretim Üyesi
