Albert Einstein

(1879-1955)

Alman asıllı ABD'li fizikçi Albert Einstein bütün insanlık tarihinin en büyük bilim adamlarından biri­dir. Çağdaş fiziğin temellerini atan çalışmaları bugün bile evreni ve evrende gözlediğimiz bütün olayları nasıl yorumlamamız gerektiği­ne yol gösterir. Yahudi bir ailenin oğlu olan Einstein, bugün Almanya Federal Cumhuriyeti'nin sınırları içinde bulunan Ulm'da doğ­du ve Münih'te öğrenime başladı. Okul yıllarında matematiğe özel bir ilgi duvarak bu alandaki yeteneğiyle sivrildi. 15 yaşındayken ailesi İtalya'nın Milano kentine taşınınca Al­bert de İsviçre'ye geçerek Zürich Teknik Üniversitesi'ne girdi. I900'de bu üniversite­nin kuramsal fizik ve matematik bölümünü bitirdi. Bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra Bern'deki patent bürosunda çalışmaya başla­dı. Bu görevden arta kalan zamanlarında li/.ik çalışmalarını sürdürdü ve 1905'te fiziğin geliş­mesi açısından büyük önem taşıyan bir dizi inceleme yayımladı.

Molekül boyutlarının hesaplanmasına iliş­kin yeni bir yöntem önerdiği ilk incelemesiyle Zürich Teknik Üniversitesi'nden fizik dokto­ru unvanını aldı. İkinci çalışması, ilk kez İskoçyalı botanikçi Robert Brovvn'ın (1773-1858) çiçektozlannda gözlemlediği Brovvn ha­reketine ilişkindi. Brovvn'ın gözlemlerine gö­re, çiçektozları gibi çok küçük parçacıklar durağan bir sıvının içinde bile hiç durmaksızın rasgele hareket ediyorlardı. Daha önceleri bu olayın, rasgele hareket eden sıvı molekülleri­nin küçük parçacıklara çarpmasından ileri geldiği düşünülmüştü. Einstein bu inceleme­sinde Brovvn hareketini tümüyle matematik­sel olarak açıkladı.

Einstein'ın üçüncü makalesi de gene yıllar önce gözlemlenmiş çok ilginç ve şaşırtıcı bir olaya açıklık getiriyordu. Üzerine ışık gönde­rilen bazı maddelerin elektron yaydığı, ama ışığın şiddeti arttığında yayılan elektronların enerjisinde (hızında) değil, yalnızca sayısında artış olduğu biliniyordu. Einstein, fotoelek­trik etki adıyla bilinen bu olayın açıklamasını yaparken ışığın hem dalgalar halinde, hem de enerji yüklü küçük parçacıklar biçiminde yayıldığını öne sürdü. Bu parçacıklar, yani bugünkü adıyla fotonlar maddeye çarptığında atomlardan elektronları koparıyor, ama ser­best kalan elektronlar maddeden kurtulmaya çalışırken atomların çekim kuvvetiyle enerji kaybediyordu (bak. IŞIK). Einstein özellikle bu çalışmasıyla 1921 Nobel Fizik Ödülü'ne değer görüldü.

Einstein'ın aynı yıl yayımlanan dördüncü incelemesi bütün öbür çalışmaları arasında kuşkusuz en önemlisidir. Bu makalesinde açıkladığı "özel görelilik kuramf'nı 1916'da daha da genelleştirerek "genel görelilik kuramı'na ulaşmıştır. Görelilik kuramı, ışık hızına yakın hızlarda hareket eden bir cismi durağan ya da aynı hızla hareket etmeyen bir gözlem­cinin nasıl algılayacağına ilişkindir. Einstein' ın kuramına göre cismin kütlesi, uzunluğu, hatta olay süresince zamanın akış hızı cismin hızına bağlı olarak değişir. Bunlar, insana inanılmaz gibi gelen devrimci düşüncelerdi ve benimsenmesi oldukça uzun bir zaman aldı.

Einstein'ın görelilik kuramlarıyla varılan en önemli sonuçlardan biri de kütle ile enerjinin eşdeğerliliğidir. Demek ki, kütle bir enerji biçimi olduğuna göre, kütleçekimini de bir kuvvet olarak değil, uzayda kütlenin varlığın­dan kaynaklanan bir enerji bandı olarak düşünmek gerekir. Bu nedenle, uzaydaki büyük kütleli gökcisimlerinin yakınından ge­çen ışık ışınlarının doğrultusunda bir sapma olur, bu da uzayın "eğrilmesine" yol açar. Einstein, enerji ile kütle arasındaki eşdeğerliliği ünlü E=mc2 bağıntısıyla gösterdi. Bu anlatıma göre enerji Msn Mail, ışık hızının (c) karesi ile kütlenin (m) çarpımına eşittir. Işık hızının karesi çok yüksek bir sayı olduğun­dan, çok küçük bir kütle çok büyük bir enerjiye eşit olur. Einstein'ın özel ve genel görelilik kuramlarına ilişkin makaleleri 1976'da dilimize çevrilerek İzafiyet Teorisi adıyla tek bir kitapta toplanmıştır.

Dünyaca ünlü bir bilim adamı olan Ein­stein, 1914'te Berlin'de yeni kurulan bir araştırma enstitüsünde fizik bölümünün yöne­ticiliğine getirildi. I. Dünya Savaşı boyunca Almanya'da yaşadı ve kararlı bir barışsever olarak savaş karşıtı eylemleri destekledi. 1918'de de barışı büyük bir sevinçle karşıladı. Ama 1933'te Nazi Partisi'nin iktidara gelmesi ve Yahudiler'e karşı yürüttükleri eylemler yüzünden artık Almanya'da yaşaması olanaksızdı. Amerika'ya yerleşerek yaşamının sonuna kadar uğraşacağı "birleşik alan kuramı" üstünde çalışmaya başladı. Ne var ki, kuvvetlere ilişkin bütün fizik kuramlarını tek bir kuramda birleştirmeyi amaçlayan bu çalışmasını sonuçlandıramadı.

Einstein bütün yaşamı boyunca dünya sorunlarıyla çok yakından ilgilendi. Gerçek bir barışsever olmasına karşın, Hitler Almanya' sında atom bombası yapmak üzere çalışmalara başlanıldığını öğrenince, Almanya ve Japonya'nın böyle bir bombayı kullanmalarını engeller düşüncesiyle atom bombasının ilk kez ABD'de yapılmasına ön ayak oldu. Ama II. Dünya Savaşı'nda bu bombaların Japonya' daki Hiroşima ve Nagasaki kentlerine atılmasından sonra, atom silahlarının denetlenmesini ve dünya barışının kurulmasını içtenlikle destekledi. Alçakgönüllü ve sevecen bir insan olan Einstein aynı zamanda bir müziksever ve yetenekli bir kemancıydı.