Göktürkler, KÖKTÜRKLER olarak da bilinir.

552-745 arasında Orta Asya’da bir federasyon çatısı altında birleşen Türk boyları.

“Türk” adını taşıyan ilk siyasal organizmayı kurmuşlardır. Efsaneye göre Göktürklerin atası 439’daki Tabgaç soykırımından kaçan bir Türk soylusudur. Bu soykırımdan kaçarak Avarlara sığınma (Ergenekon’a giriş) ve 535’te özgürlüğe kavuşma (Ergenekon’ dan çıkış), Ergenekon Destanı’nın konusunu oluşturur.

Göktürk Kağanlığı’nın kurucusu Bumin Kağan, Avarların egemenliğindeki Türk boylarından Tukyuların başkanıydı. 551’de Avar egemenliğindeki Töleslerin ayaklanmasını bastırınca, bu başarısının karşılığında bir Avar prensesiyle evlenmek istedi. İsteği geri çevrilince bir Tabgaç Kuzey Weıj prensesiyle evlendi ve 552’de ayaklandı. Avarları yenerek İl Kağan sanıyla ilk Göktürk kağanı oldu (552), Avarları Karadeniz’in kuzeyine ve Balkanlar’a göç etmek zorunda bıraktı. Eski Hun başkenti Ötüken’i ele geçirerek başkent yaptı. Kısa sürede Oğuz (Üç Oğuz ve Dokuz Oğuz), Töles, Kırgız, Karluk, Türgiş, Tatar vb boylan büyük bir federasyon altında birleştirmeyi başardı.

Bumin Kağan, ölümünden önce Göktürk Kağanlığı’m ikiye ayırarak Batı Göktürk Kağanlığı’nı kardeşi Istemi’ye bıraktı. İstemi (hd 552-576) Batı komşusu Sasanilerin İpek Yolu’ndaki kervan ticaretini engelleyici tutumunu kırmak için mücadeleye girişti. 568’de bu amaçla Bizans’la ticari ve askeri işbirliğine girdi. Doğu Göktürk kağanı olan yeğenleri Kara Kola (hd 552-553), Muhan (hd 553-572) ve Tapo (hd 572-581) ile uzlaşmayı koruyarak Avarlar ile Akhunları yenilgiye uğrattı.

İstemi’nin ve Tapo’nun ölümünden sonra büyük kağanlık sorunu çıktı. Göktürk hanedanından kısa sürelerle tahta çıkanlar meşru kağan olarak tanınmadı. Boğa İşbara Kağan (hd 581-587) döneminde Çinlilerle ilişkiler ve doğu sorunları önem kazandı. Böylece Batı Göktürk kağanı Bilge Tardu (hd 576-603) daha bağımsız davranma olanağını buldu. Boğa İşbara Türk boylarını iç savaşa sürükleme politikası güden Çin’e, eşi Çin prensesinin haklarını korumak savıyla 582 ve 583’te iki büyük sefer düzenledi. Kuzeni Apo’nun ve yeğeni Tıknıca’nın ayaklanmalarını bastırdı.

583’te Göktürkler kesin olarak ikiye ayrıldı. Tardu’nun Çinlilerle entrikalara girişmesi, Bağa İşbara’nın Çin yönetimiyle ittifak kurmasına yol açtı. Boğa İşbara’nın kardeşi Çur Boğa (Şehu Han; hd 587-588) kısa süren kağanlık döneminde batıya akınlar başlattı. Boğa İşbara’nın oğlu Tunga Turan (hd 588-600) ayrılıkçı boylan örgütleyerek Doğu Göktürklerden kopmayı amaçlayan ve Çin’den destek sağlayan kardeşi Tulan Han’a karşı Batı Göktürk kağanı Bilge Tardu’yla anlaştı.

599’daki bu yakınlaşmadan bir yıl sonra Tunga Turan öldü; Bilge Tardu 603’e değin büyük kağanlık yaptı. Tunga’nın oğlu Kimin Türe (hd 603-609), Tardu’nun ölümünden sonra büyük kağan oldu. Oğlu Şipi (hd 609-619) karışıklıklar içindeki Çin’e seferler düzenledi. Batı Göktürk kağanları Çulo (hd 600-611), Şikoey (hd 611-618) ve Tong Yabgu (hd 618-630) ile de iyi ilişkiler kurdu. Ardından Çuluk Kağan (hd 619-621) ve Kara Kieli Kağan (hd 621-630) Çin seferlerini sürdürdüler. Çin’i gitgide daha çok sarsan akınlar, 626’da barışla noktalandı. 630’da Kara Kağan’ı tutsak etmesinin ardından Çin Doğu Göktürk ülkesini işgal etti. 682’ye değin Türklerin Çinlileştirilmesi politikası izlendi. Çin’e bağlı Sirba Kağan (hd 630- 646) döneminde, Kürşad Çin egemenliğine karşı harekete geçerek Çin sarayını bastı, ama başarılı olamadı.

Bağatur Sepi’den (hd 630-631) sonra, Batı Göktürk Kağanlığı, Bumin’in soyundan gelen Se Yabgu (hd 631-633), Bağaşa Tulu (hd 633-634), İşbara Teriş Tunga (hd 634- 638), Bağatur İpi (hd 638-640) ve ipi Tulu (hd 640-653) tarafından yönetildi. Çinlilerle anlaşan İpi Tulu kâğıt üzerinde Doğu Göktürk kağanı da sayıldı. Ardılı Çençu Yabgu (hd 653-659) Çinlilerce öldürüldükten sonra Batı Göktürk ülkesi de Çin’e bağlandı. Eçine Türçe (hd 659-676), Tuçi Kağan (hd 676-678), Eçine Kür Pur Çur (hd 678-682), Çin’in birer vasalı olarak hüküm sürdüler.

Çin egemenliğindeki Göktürk boylarının bağımsızlık hareketlerinin en önemlisi 679’da İlteriş Kağan’ın (Kutluğ Han; hd 682-692) önderliğinde başladı, ilteriş, danışmanı Tonyukuk’un da yardımıyla Türk boylarını savaşçı bir örgüt içinde toplayarak Çin’e karşı çete savaşları başlattı. 683 ve 685’teki savaşlarda Kuzey Çin’i ele geçirdi, ayrıca Kitanlar ve Oğuzlara karşı mücadele etti. İnekler Gölü Savaşı’nda Oğuzların yenilmesi ve Ötüken’in ele geçirilmesi öteki boyların da boyun eğmesinin koşullarını hazırladı. Kırgızların yenilmesi, Orta Asya’ da Göktürklerin ikinci parlak döneminin başlangıcı oldu. Kapağan Kağan da (hd 692-716) İlteriş’in politikasını izleyerek Çin’e yeni akınlar düzenledi.

Batı Göktürk Kağanlığı’nda Eçine Tuyça (hd 682-700), Üçele (hd 700-706) ve Süge’den (hd 706- 711) sonra tahta çıkan Sulu Kağan’la (hd 711-738) Türgiş hanedanı dönemi başladı. 712’de Kara Türgişler, 71Tte Dokuz Oğuzlar, 715’te de Karluklar Batı Göktürk Kağanlığı’na bağlandı. 716’da Batı Göktürk tahtına çıkan Bilge Kağan (hd 716-734), kardeşi Kültigin’in başkomutanlık, Tonyukuk’un da vezirlik görevlerini korudu; Göktürklere gerçek bir güvenlik ve refah sağladı. Bilge, 722’ye değin Oğuzlar, Kitanlar ve Çinlilerle savaştı; Çin seferlerinde elde edilen ganimetlerle ülkenin gelişmesini sağladı. 721’de Tonyukuk’un, 731’de de Kültigin’in ölümleri kısa süreli zenginliğin sonu oldu. 742’den sonra birbirini izleyen Uygur, Karluk, Basmil ayaklanmaları Göktürkleri çökertti. 745’te Üygur hanı Kutluğ Bilge Kül kağan ilan edildi.

Göktürkler, Asya bozkırlarındaki göçebe halkların yeterince uzlaşamamış ve örgütlenememiş bir birliğiydi. En geniş döneminde kağanlığın sınırlan batıda Ural Dağlanndan doğuda bugünkü Kore’ye kadar uzanmaktaydı. Doğu ve Batı Türkistan bölgelerini içine alarak Kişmir, Tibet ve Kansu’ya dayanan Göktürk topraklan içinde birçok hanlık (örn. Kırgız, Usun, Dimlin, Töles, Kanklı, Kaşgar, Hoten, Yarkent, Uygur) vardı.

Göktürk uygarlığıyla ilgili başlıca kaynaklar Çin tarihleri ile Orhun ve Yenisey yazıdandır. Bu kaynaklara göre Göktürk yönetimi bir soylular iktidarıydı. Kağan, aynı zamanda “ilig” sanı taşır ve tanrısal güç sahibi sayılırdı. Katun (kraliçe), tigin (prens), konçuy (prenses), han, yabgu, şad ile tudun, çur, tarhan, apa gibi görevliler genellikle soylular arasından seçilirdi. Yılın ilk ayında kağanın başkanlığında “Kurultay” toplanmaktaydı. Baskın, savaşlarda îmel taktikti. Yaşam biçimi çadırlı göçebe üzenine dayanıyordu; hayvancılığa dayalı ekonomik yaşam savaş ganimetleriyle desteklenmişti.

Gök Tanrı inancı, din adamı gerektirmeden yalın bir doğa diniydi. Oncesi ve sonrası Gök Tanrı yazgıyı ve kimin kağan alacağını belirliyordu. İnanışa göre kağan göğe ağıyor ve gökteki bir tahtta oturuyordu. Yersub (yer tanrısı) ve atalar (ecdad) Gök Tanrı’nın yardımcılarıydı. Umay ise çocukların koruyucu tanrıçasıydı. Ölüler için yuğ düzenleyen Göktürklere göre ölenin ruhu kuş olup uçardı. Türk takvimi 12 hayvanla (sıçan, öküz, kaplan, tavşan, ejder, yılan, at, koyun, maymun, tavuk, köpek, domuz) adlandırılan 12 yıllık dönemler içermekteydi. Altay ve Tann dağlarındaki kurganlarda yapılan arkeolojik kazılarda, Göktürk sanatıyla ilgili bilgi veren seramik, deri ve metalden yapılmış eşyanın kalıntıları ve çanak çömlek, giysi, dokuma, at koşumları ve kılıçlar bulunmuştur.