Evliya Çelebi

tam adı EVLİYA ÇELEBİ BİN DERVİŞ MEHMED ZİLLİ
(d. 1611, İstanbul - ö. 1682 ?, İstanbul ?)
Türk gezgin.

Elli yıla yakın bir süre Orta Avrupa, Balkanlar, Anadolu, Kafkasya, Kırım, Arabistan ve Mısır’ı dolaşmış, kaleme aldığı Seyahatnamemi Türk gezi edebiyatının başyapıtı sayılmıştır.

Babası, sarayda kuyumcubaşı olan Derviş Mehmed Zillî’ydi. Ailesi Kütahya’dan gelip İstanbul’a yerleşmişti. Evliya Çelebi özel öğrenim gördükten sonra bir süre medresede okudu. Babasından tezhip, hat, nakış sanatlarını öğrendi; müzikle ilgilendi; Kuran’ı ezberleyerek hafız oldu. Enderun’a alındı, dayısı Melek Ahmed Paşa aracılığıyla IV. Murad’ın (hd 1623-40) hizmetine girdi.

Gezmeye duyduğu ilgi, çocukluğunda babasından ve yakınlarından dinlediği öyküler, söylenceler ve masallardan kaynaklanır. Seyahatname'sinin (1898-1938, 10 cilt) giriş bölümünde gezmeye duyduğu ilginin başlangıcını anlatırken, bir gece düşünde Peygamber’i gördüğünü, ona “şefaat ya Resulallah” diyecek yerde şaşırarak “seyahat ya Resulallah” dediğini, Peygamber’in de ona, gönlüne göre gezip görme izni verdiğini yazar.

1635’te öncelikle İstanbul’u ve çevresini gezip görerek duyduklarını yazmaya başladı. 1640’larda Bursa, İzmit ve Trabzon yörelerini gezdi. 1645’te Kırım’a Bahadır Giray’ın yanma gitti. Bazı devlet büyükleriyle yakın ilişki kurarak, onlarla birlikte uzak yolculuklara çıktı, savaşlarda ulaklık yaptı. 1645’te Yanya alınırken Yusuf Paşa’ mn yanında görevliydi. 1646’da Erzurum beylerbeyi Defterdarzade Mehmed Paşa’ mn musahibi oldu. Doğu illerini, Azerbaycan ve Gürcistan’ın bazı yörelerini gezdi. Revan Hanı’na mektup getirip götürdüğü bir dönemde Gümüşhane ve Tortum yörelerini dolaştı. 1648’de İstanbul’a dönerek Mustafa Paşa ile Şam’a gitti. Üç yıl o yörede gezdi. 1651’den sonra Rumeli’yi dolaştı. 1655’te yeniden Doğu Anadolu’ya gitti. 1659-62 arasında Rumeli’de bulundu. 1664’te Uyvar seferine katıldı. Ardından elçi Kara Mehmed Paşa’yla birlikte Viyana’ ya gitti. Bu arada bazı Avrupa ülkelerini de gördü. 1667-70 arasında Batı Trakya, Makedonya, Tesalya, Mora, Girit ve Adriyatik kıyılarını dolaştı. 1671’de uzun bir hac yolculuğuna çıktı.

Evliya Çelebi’nin, kaynaklara göre 50 yılı bulan gezilerini anlattığı Seyahatname'si, Osmanlı Devleti’nin komşularıyla ilişkilerini yansıtması ve uygarlık ürünlerini tanıtması bakımından önemlidir. Evliya Çelebi yapıtında, gözlemlerinin yanında, yazılı kaynaklardan aldığı bilgilerle yorum ve değerlendirmelere de yer verir. Her gezdiği yörenin yönetimini, eski ailelerini, ileri gelen ünlü kişilerini, şairlerini ve çeşitli düzeydeki görevlilerini ayrıntılarıyla anlatır. Halk şiiri, efsane, masal, mani, türkü, yöresel ağız özellikleri, halk oyunları, giyim kuşam, düğün dernek, eğlence, insan ilişkileri, komşuluk bağları, toplumsal davranışlar gibi çok çeşitli konularda ilginç bilgiler aktarır. Değişik yörelerin ev, cami, mescit, çeşme, han, saray, konak, hamam, kilise, manastır, havra, kule, kale, sur, yol gibi yapılarından, bunların yapılış yıllarından, yapanından ve yaptıranından, onarımmdan ve onaranından söz eder. Yapının çevresinden, çevrenin havasından ve suyundan söz açarak konuya canlılık ve çevreyle bütünlük kazandırır.

Evliya Çelebi, üslubuyla divan edebiyatında yaygın olan resmî ve kalıpçı düzyazıya bağlı kalmamıştır. Daha çok günlük konuşma diline yakın akıcı, sürükleyici, yer yer eğlenceli ve alaycı bir dil kullanılır. Geçmişle geleceği, şimdiki zamanla geçmişi iç içe anlatır. Aynı zamanda geçmiş iki ayrı yerdeki olayı, kendisi yerinde görmüş gibi anlatarak zaman kavramını ortadan kaldırır. Yazılarında, gözlemlerinin yanında bazen muhayyilesinin yarattığı olayların da yer alması, kendi döneminin “eğlendirici” üslubunun bir ürünü sayılmalıdır.

Türk gezi edebiyatının kuşkusuz en büyük yazarı olan Evliya Çelebi’nin Seyahatnamemi yalnız 17. yüzyıl Osmanlı dünyası için değil, Kafkasya, Arap ülkeleri, Balkanlar ve Orta Avrupa bakımından da önemli bir tarihsel coğrafya ve kültür atlası niteliğindedir.