BABUR ya da BABÜR

(Zahirettin Muhammet)
[Andican, Fergana, 1483 - Agra 1530]
Hint-Türk imparatorluğu'nun (Baburlu devleti) kurucusu.

Soyu baba tarafından Timur'a, anne tarafından Cengiz Han’a dayanır. Fergana emiri olan babası Ömer Şeyh Mirza'nın ölümü üzerine, henüz 11 yaşındayken Fergana’da tahta çıktı (1494). Fergana topraklarını ele geçirmek için harekete geçen amcası Semerkand hanı Ahmet Mirza ve dayısı Taşkent hanı Mahmut Han'ın püskürtülmesiyle sonuçlanan savaşlarda ilk askerlik deneyimlerini kazandı. 1496’da atası Timur' un başkenti Semerkand'ı ele geçirdi. Ancak, çeşitli karışıklıklar nedeniyle dört ay sonra burasını boşaltmak zorunda kaldı. 1501 'de Özbek hükümdarı Şeybani Han'a, Ser-ı Pül'de yenildi; tahtını ve ülkesini yitirerek dayısı Taşkent hanına sığındı; bir süre göçebe hayatı yaşadı. Şeybani Ûzbekleri’nin artan gücü karşısında kendisine yeni topraklar aradı: Hindu Kuş dağlarını aşarak Kabil’i savaşsız ele geçirdi ve yeni devletinin başkenti yaptı (1504).

Ertesi yıl Sind kıyılarına kadar ilerleyerek bazı Afgan kahilelerini cezalandırdı. Özbekler'in boşalttığı Horasan'a yürüdüyse de, Kabil'de çıkan bir ayaklanma yüzünden geri dönmek zorunda kaldı (1506). Padişahın unvanını alarak Timurlular soyunun en büyüğü olduğunu ilan etti. Şeybani Han’ın, Şah İsmail'e yenilerek öldürülmesi üzerine yeniden Maveraünnehir seferine çıktı (1511). Buhara ve Semerkand'ı ele geçirdiyse de Safeviler'in Gacduvan’da Özbekler'e yenilmesi üzerine, önce Hisar’a sonra Ceyhun'un kuzeyine çekilmek zorunda kaldı. Şah İsmail’in Çaldıran’da Osmanlılar’a yenilmesi üzerine Kâbil’e döndü; burayı fetihlerinin hareket noktası yaptı. Orta Asya' daki girişimlerinin başarısızlığa uğraması üzerine Hindistan'a yöneldi.

1519'da Sind ırmağını geçti; Pencap ile Sehab arasındaki bölgeye egemen oldu. Ertesi yıl Bharat, Siyalkut, Seyyitpur kentlerini, 1522'de Kandahar’ı ele geçirdi; Seyhun, Sind ve Belucistan arasındaki topraklarda egemenliğini kabul ettirdi. Delhi sultanı İbrahim Ludi adına Lahor'u yöneten Devlet Han'ın çağrısı üzerine Pencab’a girdi. Ludi'nin gönderdiği orduyu yenerek Pencab’ı ve Lahor’u aldı (1524). 1526’da İbrahim Ludi’nin büyük ordusunu Panipat’ta ağır bir yenilgiye uğrattı; ardından Delhi ve Agra'yı alarak Hint-Türk imparatorluğu'nu kurdu. Bundan sonra da olağanüstü bir çabayla asi afgan beyleri, Ludiler, Racputlar, Beluciler ile savaştı. Çitor racası Rana Sanga’nın yönetimindeki Racputlar'ı Hanua’da yendi ve Racastan’ı ülkesine kattı. Asi afgan emirlerini çevresinde toplayan Mahmut Ludi’yi yendi (1529). Ganj'ı geçerek Bengal sultanına egemenliğini kabul Babüsselam ettirdi. Aynı yıl Luknov'u zaptettikten son Topkapı sarayı, İstanbuldan Agra’ya döndü. Oğlu Hümayun'u ve liaht atadıktan sonra öldü. (Babur'un, Hümayun tarafından zehirletildiği ileri sürülür.)

Babur büyük bir devlet kurucusu, yetenekli bir komutan ve güçlü bir şairdi. Yalnızca kendi yeteneği ve iradesiyle kurduğu devlet yüzyıllarca yaşadı. Yoğun siyasi ve askeri işleri arasında ava ve eğlenceye ayıracak zamanı bulurdu. Sık sık düzenlediği içki meclislerinde döneminin en ünlü sanatçıları ile söyleşmekten hoşlanırdı. Babur usta bir nesir yazarı, iyi bir şair olarak tanınır. Edebiyat, fıkıh, tasavvuf konularıyla ilgili yapıtlar da kaleme almıştır. Babürname ya da Vakayi adını taşıyan özyaşamöyküsü, çağatay nesrinin en başarılı ürünlerindendir. Divan'ında akıcı diliyle içtenlikli anlatımı dikkati çeker. Edebiyat ve dil konularıyla yakından ilgilenerek türk nazım türleriyle ilgili bilgiler de veren bir Aruz risalesi yazmış, "hatt-ı Baburı" diye anılan bir yazı icat etmiştir. Mübeyyen adlı yapıtı manzum bir fıkıh kitabıdır. Hace Ubeydullah Ahrari’nin tasavvufla ilgili Risale-i validiye'sini de mesnevi biçiminde türkçeye çevirmiştir.