CUMHURİYET

a. (ar. cumhurıyyet).
1. iktidarın, yetkisini toplumun verdiği vekâlete dayanarak kullandığı siyasal örgütlenme biçimi. (Bu anlamda "cumhuriyet", “monarşi"nin karşıtıdır, ama "demokrasi" anlamına da gelmeyebilir (örneğin, oy hakkının kısıtlandığı cumhuriyetlerde).
2. Bu örgütlenme biçimiyle yönetilen devlet, ülke: Türkiye Cumhuriyeti.
3. (Tamlayan olarak) cumhuriyete ilişkin: Cumhuriyet ideolojisi. Cumhuriyet yasaları. Cumhuriyet anayasası.

—Fels. J.J. Rousseau’ya göre, "Yönetim biçimi ne olursa olsun, yasalarla yönetilen her devlet cumhuriyettir. Çünkü kamu yararı ancak o zaman egemen olur ve kamu işleri ancak o zaman önem kazanır. Her yasal hükümet, cumhuriyetçidir" (Toplum sözleşmesi [Du contrat socialj, 2,6).

—Huk. Cumhuriyet savcılığı - SAVCILIK. ll Cumhuriyet savcısı - SAVCI.

— Cumhuriyet (I., II., III., IV. ve V), Fransa'da 1792'den sonra uygulanan çeşitli cumhuriyet rejimlerine verilen ad. (I. Cumhuriyet 1792-1804 yılları arası; II. Cumhuriyet 1848-1852 arası; III. Cumhuriyet 1871-1940 arası; IV. Cumhuriyet 1946-1958 arası yer almıştır. Günümüzde de sürmekte olan V. Cumhuriyet döneminin başlangıcıysa 1958 yılıdır.)

— Cumhuriyet'in bilginlere ihtiyacı yok, Fransız devrimi sırasında Devrim mahkemesi başkanının, kimyacı Lavoisier’ye verdiği yanıt. Önemli deneylerini bitirmek için süre isteyen Lavoisier, lüme mahkûm edilmiş, aynı gün giyotinde can vermiştir.

—ANSİKL. Türkiye'de cumhuriyet, Kurtuluş savaşı’ndan (1920-1923) sonra Lozan antlaşması’nı (24 temmuz 1923) izleyen günlerde, anayasada yapılan bir değişiklikle ilan edildi (29 ekim 1923). Kurtuluş savaşı başlarında İstanbul yönetimine başkaldırarak Ankara'da kurulan (23 nisan 1920) TBMM ve hükümetinin çalışma yöntemi, temelde cumhuriyet ilkesine dayanıyordu. Egemenliğin kayıtsız şartsız ulusun elinde olduğu ilan edilmiş, çeşitli aşamalar sonunda seçimle gelmiş bir meclisin temsil ettiği yasama gücü ile onun denetlediği bir yürütme gücü (hükümet) oluşturulmuştu. Böylece, ülkede o güne değin iktidarın dinsel ilkelere ve tek kişinin egemenliğine dayalı yapısı sarsılmış, halka dayalı ve laikliğe yönelen yeni bir yönetim doğmuştu. Lozan antlaşmasından sonra işgal kuvvetlerinin İstanbul'u boşaltmasının ardından Ankara hükümetinin İstanbul hükümetini yok saymasıyla devletin yönetim biçiminin açıklanması zorunlu hale geldi.

Yürürlükte bulunan 1921 Anayasası’nda Mustafa Kemal Paşa'nın hazırladığı tasarı doğrultusunda yapılan değişiklikle cumhuriyet resmen ilan edildi. Böylece Ankara hükümetince yürütülen, adı konmamış yönetim biçimi kesinlik kazanmış oldu. Saltanatın daha önce kaldırılmış olmasına (2 kasım 1922) rağmen halifelik bir unvan olarak bırakıldı. 3 mart 1924'te halifeliğin kaldırılması," aynı günlerde Şeriye ve evkaf vekâletinin kapatılması, öğretimde birliğin sağlanmasıyla cumhuriyet yönetimi ülkede kök salma yoluna girdi. Cumhuriyet, İstanbul'da yayımlanan günlük siyasal gazete. Başyazarlığını da üstlenen Yunus Nadi (Abalıoğlu) tarafından kuruldu (7 mayıs 1924). Yayımını günümüzde de sürdürüyor. Gazeteye, adını Mustafa Kemal (Atatürk) koydu. Yunus Nadi, Cumhuriyet'i ve Atatürk devrimlerini anlatıp savunmak amacıyla, Ankara'da yayımlamakta olduğu Yenigün’ü kapatıp. İstanbul’da da bir gazete çıkartmaya karar verdi. "Pembe köşk" de denilen, ittihat ve Terakki fırkası’nın Cağaloğlu’ndaki genel merkez binasında bulunan Matosyan basımevi'ni uygun koşullarla satın aldı. Cumhuriyet'i çıkardı. Yunus Nadi'nin ölümünden sonra gazetenin imtiyaz sahipliğini eşi Nazime Nadi üstlenirken, başyazıları oğlu Nadir Nadi yazmaya başladı. Atatürk'ün ölümünü (1938) izleyen yıllarda, gazete İnönü yönetimine karşı yayın yaptı ve çok partili döneme geçiş yılından (1945) 1954’e kadar DP'yi destekledi. Bu tarihten sonra muhalefet saflarına geçti. 27 mayıs 1960 hareketini destekledi ve daha sonraki yıllarda CHP'den yana, liberal sol bir politika izledi.