şablon baskı

metal ya da karton bir şablonun bezenecek yüzeye konup üstünden mürekkep ya da boya geçirilmesiyle elde edilen baskı.

Şablon baskının Çin’de daha 8. yüzyılda uygulandığı bilinir. Baffin Adasında yaşayan Eskimolar, Batı uygarlığıyla karşılaşmalarından önceki tarihlerde fok derisinden kestikleri şablonlarla baskı yaparlardı. 20. yüzyılda da bazı sanatçılar yapıtlarında şablon baskıdan yararlandılar. Örneğin ABD’li Roy Lichtenstein ince bir metal levhaya açtığı deliklerden boya akıtarak pop sanat doğrultusundaki resimlerinde tramlı yüzeylere benzeyen fonlar oluşturdu. Pablo Picasso, Joan Mirö gibi sanatçılar yaptıkları kitap resimlerinde bu teknikten yararlandılar. Giderek şablon baskı bir resmin, sanatçısının eliyle ve ancak belirli bir sayıda çoğaltıldığı özgün baskı uygulamasında kullanılan en yaygın yöntem haline geldi.

Şablon baskının en basit uygulaması, tek tek şablonları hazırlanmış harflerin kullanılmasıyla sözcük ve cümlelerin yazılmasıdır. Buradaki en büyük zorluk, örneğin “O” gibi bir de iç parçası bulunan harflerin (ya da biçimlerin) şablonunun yapılmasıdır. Çünkü iç parçanın olmaması durumunda, içi boyanan şablondan “O” harfi yerine dolu bir daire çıkacaktır. Buna çare olarak şablonu oluşturan parçalar ince gözenekli (tül gibi) bir dokumanın üstüne yapıştırılır. Şablonun üstüne sürülen boya gözeneklerden geçerek alttaki yüzeyde harfi tam olarak oluşturur. Bu yöntemden yola çıkarak, boyanın geçmesi istenmeyen noktalarda gözeneklerin karton ya da metal şablon yerine sıvı bir madde sürülerek kapatılması yoluna gidilmiş, böylece şablon baskının daha gelişmiş bir türü olan ipek baskı (serigrafi) doğmuştur.

Adı ipek baskı olsa da, bugün artık bu yöntemde kullanılan malzeme, çıplak gözle seçilemeyecek kadar küçük gözenekli plastik bir folyodur. Bu folyo (ipek), basılacak desen büyüklüğünde bir kasnağa gerilir ve üstüne lak denen bir sıvı sürülerek bütün gözeneklerinin kapanması sağlanır. Lak, ışık görünce sabitleşen bir maddedir. Saydam bir asetat folyoya çizilmiş olan desen kasnağın üstüne konarak ışıklandırılır. Folyodaki saydam alanlardan geçen ışık, ipekteki lakı etkileyerek sabitleştirir. Desen ise siyahla çizilmiş olduğu için ışığı geçirmez ve o noktalarda ipeğin üstündeki lak sabitleşmez. Ardından ipek suya tutulur, sabitleşen yerlerdeki lak kalır, sabitleşmeyen yerlerdeki lak temizlenir; böylece ipeğin üstünde desenin bulunduğu yerlerde gözenekler açılmış olur. Daha sonra ipek gerili kasnak baskı yapılacak kâğıda yatırılır, üstüne dökülen boya ragletle boydan boya sıvanır. Raglet, bir kenanna sert kauçuktan bir ağız geçirilmiş, cetvele benzeyen, alüminyum ya da ahşaptan bir alettir. Ragletle sıvanan boya açık gözeneklerden geçerek alttaki kâğıdın üzerinde deseni oluşturur. Her renk için ayn bir şablon hazırlanarak aynı kâğıt üzerinde çok renkli ipek baskılar da yapılabilir.

Ticari amaçlarla seri üretim yapıldığında ipek baskı yerine elek baskı yöntemi uygulanır. Bunda şablon olarak, çok sayıdaki baskıyı yıpranmadan gerçekleştirebilecek daha dayanıklı malzeme kullanılır.

İpek baskıyı ticari olmayan amaçlarla ilk kez 1938’de ABD’de Federal Sanat Projesi’nde çalışan bir grup ressam denemiş, bunlar daha sonra kullanımı yaygınlaştırmak amacıyla Ulusal Serigrafi Derneği'ni kurmuşlardır. Victor Vasarely, Eduardo Paolozzi, Bridget Riley, Jim Dine ve Claes Oldenburg gibi sanatçılar bu tekniğin geliştirilmesinde rol oynamışlardır. Türkiye’de de Süleyman Saim Tekcan, son yıllarda oluşturduğu büyük bir ipek baskı atölyesiyle bu konuda çalışan bütün sanatçılara hizmet vermektedir.