Evliya Çelebi

Doğum: 1611 Unkapanı/İstanbul
Ölüm : 1682, ?
Seyahatname yazarı.

Pirinç levhalar üzerine oyma işleyen sanatçı bir babanın oğludur. Çocukluğunda, 117 yaşında ölen babası Derviş Mehmet Zilli'nin yanında çalışmış, buradaki Rum çıraklardan Rumca öğrenmiştir. Kanuni'nin Zigetvar Seferi'nde önemli hizmetleri olan babasının geniş çevresindeki güngörmüş kişilerin serüvenlerini hikâye ettikleri aile sohbetlerinde bulunan Çelebi, dünyayı gezip görme merakına kapılmış, 20 yaşındayken İstanbul içinde gezerek gördüklerini kaleme almıştır. Daha sonra Enderun'a alınarak yetiştirilmiş (1635-1639), sipahi olmuştur.

Zamanın padişahı IV. Murat'ın Revan Seferi'nden dönüşünde saraya alınmışsa da padişahın ölümünden sonra çekilerek ilk gezisi olan Bursa yolculuğuna çıkmıştır. İzmit, Trabzon (1640) ve Girit (1645) yolculuklarına da çıkan Evliya Çelebi, 50 yıl boyunca Avusturya, Hicaz, Mısır, Sudan, Habeşistan, Dağıstan vb. ülkelerde dolaşmıştır. Bu gezilerinde önemli mektuplar götürmek ya da savaşa katılmak gibi çeşitli hizmetlerde bulunmuş, görgü ve gözlemlerini seyahatnamesinde tarih ve yer belirtmelerine özen göstererek yazmıştır. "Seyahatname", edebiyatımızın gezi türünde ilk büyük yapıtıdır. Gerçekçi bir gözle izlenen olaylar, süslü ve gerçekdışı abartmalara özenilerek yazılmamış, yalın ve duru bir anlatım içinde diline özgü inceliklerle bezenmiştir.

Tarih, toplumbilim ve güzel sanatlar üzerinde belli bir bilgi düzeyine varacak kadar kendi kendini yetiştirdiği anlaşılan Evliya Çelebi'nin "Seyahatname"sinin bugün elimizde üç takım yazması vardır. Yazı dilinde, halkın çok kullandığı deyimler geniş ölçüde yer aldığı için konuşma diline çok yakın bir kuruluş özelliği göstermekte, Ahmet Mithat Efendi'nin, ilk basımı sıralarında belirttiği gibi bu yönüyle de kalıcı bir nitelik kazanmaktadır. Tanzimat'tan sonra yapıtın bazı bölümleri "Müntahabat-ı Evliya Çelebi" adıyla yayımlanmış, daha sonra Ahmet Vefik Paşa ve Şemsettin Sami Bey'in ilgisini çekmişse de yapıt üzerinde ilk önemli çalışmayı Necip Asım Bey yapmıştır. Daha sonra Kilisli Doktor Rifat ve Kilisli Abdullah Nasuh beyler altı yıl süren bir çalışma sonucu yapıtı kopya etmişlerdir. "Seyahatname"nin ilk sekiz cildi Arap harfleriyle (1898-1928), son iki cildi Türk harfleriyle (1935-1938) basılmış ve Reşat Ekrem Koçu (1943-1951), Mustafa Nihat Özön (1944-1945), Mehmet Aksoy ve Server İskit (1962) tarafından seçme parçalar yayımlanmıştır.