gözlem evi anlamına gelir. Rasat gözlem hane ise ev anlamına gelir. Her çeşit değişikliği gözlemlemek ,veriler toplamak, incelemek için kurulabilirler. Uzayda bulunan cisimleri incelemeye elverişli teleskop ve diğer yardımcı aletlerle donatılmış kubbesi açık özel bina. Binanın üzerindeki kubbe döner tertibatlı olup, ekseni etrafında 360° döner. Kubbenin üst orta kısmında boydan boya yarık şeklinde açıklık vardır. Bu yarık bir perde ile kapalı olup, gerektiği kadar açılabilir özelliktedir. Teleskop bu açıklıktan gök yüzüne doğru yöneltilir. Modern rasathanelerin hemen yan tarafında, idarî bina, kütüphane, kompüter odası gibi yardımcı binalar bulunur.
Tarihi: Rasathanelerin tarihi Babil, Eski Yunan ve Mısır medeniyetlerine kadar uzanır. Bu devirlerde rasathanelere önem verilmesi dînî törenlerin ve ibadetlerin zamana bağlı olmasından ileri gelmektedir. Sonradan bozulup sapık dinler haline dönmesine rağmen, zamana bağlı olarak ibadetlerin mevcûdiyeti, aslında bu medeniyetteki insanlara peygamberlerin geldiğine işaret etmektedir.
İlim tarihinde müessese olarak arzu edilen şekliyle ilk rasathane, İslam dünyasında görülür. Rasathaneleri İslam medeniyeti ortaya koyup geliştirmiş, dünya kültür ve medeniyetine sunmuş, bu yolun öncülüğünü, kılavuzluğunu yapmıştır. Rasathanelerin, tam teşkilatlı olarak, uzun yıllar devamlı ve sistemli çalışacakları için büyük masraflara ihtiyacı vardır. Bu sebepten, incelendiğinde bu binaların hükümdar ve devlet adamları tarafından kurulduğu ve desteklendiği görülür. 829 senesinde Halîfe El-Memun Bağdatta astronomi rasathanesi kurdurdu. 877 senesinde ise El-Battanî kurduğu rasathanede astronomi tabloları hazırladı ve ekinoks açılarını hassas bir şekilde yeniden hesap etti.
Bağdattaki rasathanenin ismi Şemmasiye, Şamdakinin ismi Kasiyûn idi. Ayrıca; Fatımî Halîfesi El-Aziz (ölm. 996) ve El-Hakim (990-1021)in Kahirede Mukaddem Dağında; Büveyhî Hükümdarı Şerefüddevle (982-987)nin 1075te Bağdatta ; Selçuklulardan Melik Şah (1054-1092)ın 1075te İsfehanda; Horasan ve Maveraünnehr Hükümdarı Uluğ Bey (1394-1449)in 1421 yılında Semerkantta ve Osmanlı Hükümdarı Üçüncü Murad (1574-1595)ın 1576 yılında İstanbulda (Tophanede) kurdukları rasathaneleri belirtebiliriz. Bunların devamlı çalışabilmeleri için zengin vakıflar kurulmuştur.
İslam dünyasında devlet kuruluşları olan rasathaneler yanında, ferdî (kişisel) olanlarına da rastlanmaktadır. Astronom Mûsa bin Şakirin oğullarından Muhammed (825-972) ve Ahmedin Bağdatta Dicle Irmağı kenarında bulunan evlerinde kurdukları rasathane bunlardan biridir. Bu iki kardeş yer küresinin çapını ilk defa ölçmüşlerdir. Bu ölçüm çok hassas olup bugünkü hesaplamalara çok yakındır.
Kasiyûn Rasathanesinde Harezmî (780-850) gezegenlerin gökküresindeki yerleri (koordinatları) ve dolanım süreleriyle ilgili olarak Ziyc-ül-Harezmî adlı eserini hazırladı. Sarkaç ilk defa astronomide, İbn-i Yûnus tarafından kullanıldı. Küresel trigonometride görülen temel eşitlikler, Ebül-Vefa tarafından ortaya kondu.
İbni Sina, 1025 yılında Hemedan Rasathanesini kurdu. Bu rasathanede mikrometreye benzer bir alet ilk defa kullanılmıştır. 1260 senesinde Meraga yakınında Nasırüddîn teleskopla çok kıymetli çalışmalarda bulundu.
Horasan ve Maveraünnehr Hükümdarı Uluğ Bey tarafından yaptırılan Semerkant Rasathanesinde, devrin ünlü astronomları çalışmışlardır. Bursalı Kadızade Rûmî (1337-1430), Gıyasüddîn Cemşit (ölm. 1429), ali kuşçu (ölm. 1474) bunlardandır. Bu astronomların yaptıkları çalışmalar sonucu 1449 yılında, son kısmı Uluğ Bey tarafından tamamlanan, Uluğ Bey Zîci olarak tanınan eser hazırlandı. Bu eser uzun yıllar batı rasathanelerinde temel kitap olarak kullanıldı.
Kopernikin (1475-1543) ünlü De Revolutionibus adlı eseri, dînî bir suç işlediği için 1882 yılına kadar yasak kitaplar arasında îlan edilirken, Erzurumlu İbrahim Hakkı (1703-1780) kendi dergahındaki rasat kulesinde çalışmalar yapıyor ve eserler ortaya koyuyordu. 8. yüzyıl ile 17. yüzyıl arasındaki İslam rasathaneleri akademik nitelik taşıyor, ekserisinde asrını aşacak tarzda öğretim ve araştırma faaliyetleri yapılıyordu.
Kısaca bu bilgilerden anlaşılıyor ki, gerçek ve modern anlamlı rasathaneler ferdî kuruluş olarak İslam dünyasında doğmuş ve büyük gelişme devreleri geçirmiştir. İslam dünyası alimlerinin ilk iltifat ettikleri ilim astronomidir. Diğer ilimler içinde astronomiye çok büyük önem vermelerinin esas sebebi: Allahü tealanın Kuran-ı kerîmin birçok yerinde mealen; "Yerleri, gökleri, canlıları, cansızları ve kendinizi inceleyiniz, gördüklerinizin içini özünü araştırınız, bütün bunlarda yerleştirmiş olduğum kuvvetimi, kudretimi, büyüklüğümü ve hakimiyetimi bulunuz, görünüz, anlayınız!" buyurmasıdır. İmam-ı Gazalî de; "Astronomi ve anatomi bilmeyen Allahü tealayı tanıyamaz." demiştir.
Astronomiyle uğraşan İslam alimleri, çağımız astronomi ve matematiğine ışık tutmuştur. Roger Bacon, Galileo, Giordano Bruna ve Kopernik ile çağdaşlarının yetişip ortaya çıkmalarına sebep olmuşlardır. Kopernik ünlü eserinde, Batrûcî, İbn-i Şatır ve Nasirüddîn Tûsînin eserlerinden ilham aldığını belirtmektedir.
Avrupada rasathaneler 1400 senelerinde kurulmaya başlandı. 1418 senesinde yalnız denizcilik maksadı ile güneşin doğuş batış ve yücelim noktalarını tespit için Portekizin Vincent şehrinde rasathane kuruldu. 1471 senesinde Nürnberg Rasathanesi, 1501 senesinde de döner kubbeli Kassel Rasathanesi kuruldu. 1609 senesinde teleskopun bulunması ile rasathanelerde büyük gelişmeler oldu. 1672 senesinde paris, 1675 senesinde Greenwich, 1700 senesinde Berlin rasathaneleri kuruldu. Zamanımızda dünya üzerinde 150yi aşkın rasathane faaliyet göstermektedir. Ayrıca uzaya gönderilen uydular da bir nevi rasathane vazifesi görmektedir. (Bkz. Uydu)
rasathane çalışması: Her rasathane kendisine has program dahilinde incelemelerini yapar. Uzay cisimlerinin fotoğraflarını çekebilmek için ay ışığının olmadığı geceler seçilir. Mevsim ve iklim şartları da rasathane programlarına tesir eder.
Rasathanelerde iki tip teleskop kullanılır. Bunlar mercek ve ayna sistemiyle çalışan refraktörlerle, modern parabolik radyo teleskoplarıdır. Radyo teleskopları, parabolik antenden alınan mikro ışık dalgalarını 100 ile 1000 kat kuvvetlendirerek fotoğraf şeklinde tespitler yapar. Radyo teleskoplarla, radyo astronomisi başlamıştır. ABD Ohio eyaletinin Columbus şehrinde bulunan radyo teleskop, ekseni etrafında her yöne dönebilmektedir. Bu teleskopun çapı 600 metredir. Washingtonda bulunan radyo teleskop 600 metre genişliğinde, 128 dipolden meydana gelmiş, düz antene sahiptir.
Dünya atmosferinin, rasathanelerin çalışmalarına menfi etkisi olduğu bilindiği için incelemeleri atmosferin üst tabakalarından yapmak için çeşitli çareler düşünülmüş ve bu arada balonlardan çok istifade edilmiştir. İlk balonlu rasathane 1958 senesinde yapıldı ve teleskop, spektrograf ve otomatik yıldız takip edici aletlerle techiz edilerek yeryüzünden 26 kilometre yükseğe gönderildi.
Uzaya gönderilen çeşitli uzay araçları ile dünya yörüngesine oturtulan uzay rasathaneleri atmosferin etkisi olmaksızın mikrodalgalar, fotoğraflar çekerek devamlı dünyaya bilgi göndermektedirler.
Nitekim 1990 yılında uzaya gönderilmiş olan Hubble uzay teleskobuyla atmosferdeki menfi şartlardan arınmış oldukça net ve önemli resimler elde edilmiştir. Hatta, bu gelişmenin, astronomi biliminin yeniden kurulmasına bile yol açacağı ileri sürülmektedir.
--------------------------------------------------------------------------------
Son düzenleyen ener; 26 Mayıs 2010 18:16
Rasathane Nedir?
