Roman Jakobson

Roman Osipovich Jakobson (d. 11 Ekim 1896, Moskova – ö. 18 Temmuz 1982, Boston), dil, şiir ve resim sanatının yapısalcı çözümlemenin geliştirilmesinde önderlik yaparak 20. yüzyılın dilbilimcileri arasında en etkililerinden biri olan Rus asıllı ABD'li düşünür.

Moskova Üniversitesi’nde Slav filolojisi ve karşılaştırmalı dilbilim alanında eğitim görmüştür. Öğrencilik yıllarında bazı araştırmacılarla (bu araştırmacılar ileride “Rus biçimcileri” olarak adlandırılacaktır) bağlantı kurup onlarla birlikte çalışmaya başlamıştır.
1915’te Moskova Dilbilim Çevresi’nin kurulmasına katkıda bulunmuştur. 1920’de Prag’a yerleştikten sonra şiir dili (çek şiiri üstüne,1923) ve Slav dillerinin karşılaştırmalı sesbilgisi (Rusça’nın sesbilimsel evrimi üstüne açıklamalar, 1929) konularında çalışmıştır.
1926 Yılında Prag Dilbilim Çevresi’nin kuruluşuna katılıp 1938’e kadar bu dilbilim kuruluşunun başkan yardımcılığını yapmıştır. 1938’de Danimarka’ya yerleşmiş ve yeni kurulmuş olan Kopenhag Dilbilim Çevresi Üyeleriyle bağlantı kurmuştur. Daha sonra Norveç’e gidip Çocuk Dili, Sözyitimi ve Genel Ses Yasaları (1941) adlı yapıtını yayımlamıştır.
1941 yılında ABD’ye gitmiştir. önce New York’ta daha sonra Harvard Üniversitesi’nde dersler vermiştir. 1957’den itibaren de Massachusetts Institute of Technology’de dersler vermiştir.

Araştırmalarını bilim dalları arasında çeşitli ilişkiler kurarak sürdürmüş olan Jakobson, dilbilimin birçok alanına ilişkin çalışmalar yapmıştır:
* sesbilim (ikincilik kuramı)
* ruhdilbilim (çocuğun dili edinmesi ve sözyitimi sorunları)
* bildirişim kavramı ile dilin yapısı arasındaki bağıntılar (dilsel işlevler kuramı)
* şiir dilinin incelenmesi

İnceleme, araştırma, çözümleme türünden çok sayıdaki yazılarının en önemlileri 4 ciltte toplanmıştır:
ı. ı. phonological studies (sesbilimsel incelemeler)
ıı. ıı. world and language (dünya ve dil)
ııı. ııı. the poetry of grammer and the grammer’s of poetry (dilbilgisinin şiiri ve şiirin dilbisi)
ıv. ıv. slavic epic studies (slav destan incelemeleri)

“Çevirinin Dilsel Görünümü” (1966) adlı makalesinde dilbilim ile çeviri arasındaki ilişkiyi inceler. Sözsel bir göstergenin “verbal sign” (sözlü işaret), 3 değişik biçimde yorumlanabileceğini belirtir. Ona göre eğer dilsel işaretler, aynı dilin göstergeleriyle yorumlanıyorsa diller arası (interlingual); dilsel olmayan veya dil dışı sistemlerin göstergeleriyle yorumlanıyorsa göstergeler arası (intersemiotic) çeviri yapılıyor demektir.
Ahmet Mithat Efendi’nin “Henüz On Yedi Yaşında”(1881) romanının Osmanlı Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne aktarılması, dil içi (intralingual) çeviridir.
Orhan Pamuk’un “Kara Kitap” (1990) romanının Türkçe’den İngilizce’ye çevrilmesi, diller arası (interlingual) çeviridir.
Barış Pirhasan’ın, Bilge Karasu’nun kaynak dili Türkçe olan öyküsünü okuması, öyküden esinlenerek erek(hedef) dili farklı ingilizce bir senaryo yazması ve sürecin sonunda bu senaryodan aynı erek(hedef) dil sistemi içinde kalarak görsel bir metin oluşturması, hem diller arası (interlingual) hem de göstergeler arası (intersemiotic) bir çeviri yapıldığını gösterir.
Jakobson çeviride eşdeğerliliğin olamayacağına inanır. Makalesinde, 3 tip çeviride (özellikle de diller arası çeviride) kaynak metin ve erek(hedef) metin arasında tam bir eşdeğerliliğin olamayacağını belirtir. Çevrilemezlik (untranslatability) kavramını gündeme getirmiştir. ona göre çeviri, bir edebiyat metninden sinemaya, dansa, resme veya müziğe yapılan göstergelerarası kaydırmadır. (intersemiotic transposition)


Kaynak:
- Vikipedi
- meydansozluk.com/bak/roman+jakobson