Halide Edip Adıvar

(d. 1882, İstanbul - ö. 9 Ocak 1964, İstanbul),
Romanları ve siyasal etkinlikleriyle ünlü yazar.

1936’da Cumhuriyet Halk Partisi Ödülü’nü kazanan Sinekli Bakkal adlı romanı Türk edebiyatının en çok okunan yapıtlarından biri oldu. 1901’de Üsküdar Amerikan Kız Koleji’ni bitirdi. Rıza Tevfik’ten (Bölükbaşı) Fransız edebiyatı, sonradan evlendiği Salih Zeki’den (Atay) matematik dersleri aldı. İlk yazıları Halide Salih adıyla Tanin’da çıktı.

Gericilerin gösterdiği tepkiden ötürü 31 Mart Olayı’nda çocuklarıyla birlikte Mısır’a kaçmak zorunda kaldı. Ayaklanma bastırılınca yurda döndü. 1909’dan sonra öğretmenlik, müfettişlik gibi görevlerde bulundu. Kadınların toplumsal yaşama katılması ve eğitilmesi amacıyla Teâlî-i Nisvan Cemi- yeti’ni kurdu. 1912’de kurulan Türk Ocağı’na katıldı. Mondros Mütarekesi’nden sonra 1919’da Wilson Prensipleri Cemiyeti’nin kurucuları arasına katıldı. Aynı yıl Yunanlıların İzmir’e girişini protesto amacıyla Sultanahmet’te düzenlenen mitingte yaptığı konuşma geniş yankılar uyandırdı. Bu yüzden kovuşturmaya uğrayınca, 1917’de evlendiği ikinci kocası Adnan Adıvar ile birlikte Anadolu’ya geçerek Kurtuluş Savaşı’na katıldı. Çeşitli cepheleri dolaştı; üstçavuş rütbesine yükseltildi. Cumhuriyet’in ilanından sonra Halk Fırkası’yla siyasal anlaşmazlığa düştü ve 1926’da Türkiye’den ayrıldı. 1939’a değin kocasıyla birlikte Fransa ve İngiltere’de kaldı. 1931-32’de ABD- deki Columbia Üniversitesinde, 1935’te de Hindistan’daki Delhi İslam Üniversitesi’nde konuk öğretim üyesi olarak konferanslar verdi.

1939’da yurda dönen Halide Edip ertesi yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İngiliz Filolojisi Kürsüsü başkanı oldu, 1950’ye değin bu görevde kaldı. 1950’de Demokrat Parti listesinden İstanbul bağımsız milletvekili oldu. Dört yıl süren milletvekilliğinden sonra politikayı bırakarak üniversitedeki kürsüsüne döndü.

İlk yapıtları.

İlk romanı Seviye Talip (1910) ve ilk öykü kitabı Harap Mabetler (1911) edebiyat çevrelerinde ilgiyle karşılandı. Seviye Talip, Handan (1912), Son Eseri (1913) gibi romanlarının kahramanları Batılı bir anlayışla idealize edilmiş, güçlü ve kültürlü kadınlardır. Bu yapıtlarında yarattığı kadın kahramanların kişiliklerine, ruhsal yapılarına ve davranış biçimlerine önem veren Halide Edip bu yönüyle Türk romanında yeni bir adım atmıştır. Dağa Çıkan Kurt (1922) adıyla yayımlanan öykülerinde ise I. Dünya Savaşı’nı ele alır. Bu öykülerinde anlatı tekniğini geliştirdiği gözlenir.

Halide Edip’in Türk Ocağı’na katıldıktan sonra yazdığı Yeni Turan (1912), Türkçülük ideolojisinin işlendiği ütopik bir romandır. Ateşten Gömlek (1923) ve Vurun Kahpeye’de (1923) Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında yaşadığı, gözlediği olaylan yansıtır. İlk romanlarında aşk ilişkileri ve ahlak sorunları ağı içinde gördüğümüz kültürlü, etkili kadın tipi bu romanlarında ülke sorunlarıyla uğraşan yurtsever kadın tipine dönüşmüştür. En tanınmış romanı olan Sinekli Bakkal (1936) Halide Edip’in yazarlığında üçüncü ve en olgun halkayı oluşturur. Romanda, Sinekli Bakkal mahallesinde yaşayan halktan insanlar, aydınlar ve saray çevresi gibi II. Abdülhamid dönemi Türk toplumunun farklı kesimleri canlandırılır. Her biri kendi töre ve gelenekleri içinde çizilen bu insan portreleri, ilk bakışta Sinekli Bakkal’ın bir töre romanı olduğunu düşündürür; oysa bu farklı çevreler ve portreler gerçekte belirli düşenceleri tartışmaya açmak işleviyle yüklüdür. Saray çevresi II. Abdülhamid’in zorbalığını, aydınlar başkaldırıyı, Sinekli Bakkal ise halkın ezilmişliğini temsil eder. Romanın olay örgüsü, zorbalığa karşı başkaldırmanın haklı olup olmadığı ve Doğu ile Batı’nın birbirine göre üstünlüğü gibi iki temel düşünsel sorun çevresinde gelişir.

Bu romanın yazıldığı I. Dünya Savaşı sonrası yıllarında Türkiye, bağımsız ve Batı’dan yana tercihini yapmış bir ülke olmakla birlikte, Tanzimat’tan beri süregelen Doğu Batı çatışmasından hâlâ kurtulmuş değildi. Batı’nın ezici ve tartışılmaz gücü karşısında Halide Edip, Doğu’nun savunulacak değerlerini bulup çıkarmak, üstün olduğu alanları aramak peşindedir. Mistik görüşleri savunan Vehbi Dede ile aklın üstünlüğüne inanan Batılı piyanist Peregrini romanda bu iki dünya görüşünü tartışır. Söyledikleri, devrimin haklılığı sorusuna dolaylı bir yanıttır. Romancı olarak halkın ezilmişliğini ve istibdadın kötülüğünü çok inandırıcı bir biçimde sergilese de Halide Edip düşünür olarak eyleme karşıdır. Romanda son sözü, iyilik gibi kötülüğün de bu dünyadaki “gölgelerden ibaret” olduğunu savunan Vehbi Dede’ye söyletir. Müslüman olup Rabia ile evlenen Peregrini’nin davranışı da bu seçimi vurgular. Bazı eleştirmenler Sinekli Bakkalın roman yanının güçlü, düşünsel yanının zayıf olduğunu ileri sürerken, bazılan roman yanının da yeterince güçlü olmadığını belirtmişlerdir. Yurt dışında yazılıp Clown and His Daughter adıyla Londra’da yayımlanan Sinekli Bakkal en çok basılan yapıtlardan biri olmuştur. Halide Edip’in İngilizce yazılmış incelemeleri de vardır.

ÖBÜR YAPITLARI. Roman: Heyula (1909), Raik’in Annesi (1909), Mev’ud Hüküm (1918), Kalb Ağrısı (1924), Zeyno’nun Oğlu (1928), Yolpalas Cinayeti (1937), Tatarcık (1939), Sonsuz Panayır (1946), Döner Ayna (1954), Akile Hanım Sokağı (1958), Kerim Usta’nın Oğlu (1958), Sevda Sokağı Komedyası (1959), Çaresaz (1961), Hayat Parçaları (1963); Gezi: İzmir’den Bursa’ya (1922; Yakup Kadri, Falih Rıfkı ve Mehmed Asım ile birlikte); Anı: Türkün Ateşle İmtihanı (1962), Mor Salkımlı Ev (1963); Oyun: Kenan Çobanları (1916), Maske ve Ruh (1945); inceleme: Talim ve Terbiye (1911), Turkey Faces Vest (1930; Türkiye Batı’ya Bakıyor), Conflct of East and West in Turkey (1935; Türkiye’de Doğu Batı Çatışması), inside India (1937; Hindistan’ın İçinde), Türkiye’de Şark-Garp ve Amerikan Tesisleri (1955), İngiliz Edebiyatı Tarihi (1940-49, 3 cilt), Doktor Abdülhak Adnan Adıvar (1956).