630 yilinda baslayan 50 yillik esaret döneminde Çin, Türk kavimlerini durmadan yerinden oynatir, parçalar ve böler. Yapilan ayaklanmalar da çok kanli bir sekilde bastirilir. Ancak bu baski ve siddet dönemi Türklerin millî benliklerini yok edemez. Aksine Türklerdeki millî suuru daha da perçinler. Türklerin bu devirde içine düstükleri hüzün ve kederin, acikli ve ibret dolu ifadelerini Orhun Kitabeleri'nde görmek mümkündür.
2.nci Göktürk Kaganligi, baski ve zulüm devirleri ardindan 681 yilinda Göktürk hanedan soyu Asina'dan gelen Kutlug tarafindan kuruldu. Kutlug, az zamanda akil hocasi Tonyukuk ile kaganligi, Ötügen baskent olmak üzere yeniden teskilâtlandirmistir. Bu sebeple Kutlug Kagan'a Il'i = devleti derleyip toplayan manasina Ilteris ûnvani verildi. Ordu ve diplomasi islerini Bilge Tonyukuk'a birakan Ilteris Kagan, kardesi Kapagan'i da sat tayin etti. Devlet kurulduktan sonra, elli yillik esaret hayatinin acisini çikarmak ve Türklerin kirilan gururlarini tamir etmek için Çin'e karsi sayisiz akinlar yapildi. Hatta bu akinlarin birinde 23 Çin sehrinin tahrip edildigi ve Okyanus'a kadar ulasildigindan bahsedilmektedir. Orhun Kitabeleri'nde Ilteris Kagan'in en büyük destek ve yardimcilarindan birinin esi Ilbilge Hatun oldugu belirtilmektedir.
Ilteris Kagan 692 yilinda öldügü zaman Göktürk Devleti eski hasmet ve gücüne erismis bulunuyordu. Yerine biri 8 yasinda Bilge, digeri 7 yasinda olan Kül Tigin adli ogullarinin yaslarinin küçüklügü sebebiyle, kardesi Kapagan, kagan oldu (692-716). Kapagan Kagan devri, fetihlerin devam ettigi ve Türk birliginin kuruldugu bir devir olmustur. Kapagan, bu birligi gerçeklestirmek için gerektiginde çok siddetli davranmistir. Bu sebeple Kirgizlar, Türgisler ve Basmillar itaat altina alinmis, Karluklar ve Oguzlar cezalandirilmisti. Ayrica onun zamaninda tarim reformu ve tohum islahi gibi hareketlere de girisilmisti. Bu amaçla gelismis Çin tariminin tekniklerinin uygulanmasi için Çin ile savasilmistir.
Kapagan Kagan 716 yilinda öldügü zaman siddet politikasinin bir neticesi olarak devlet içerisinde büyük karisikliklar bas gösterdi. Yerine geçen oglu Inal bu meselelerle bas edecek kabiliyette olmadigi için idareyi Ilteris'in ogullari Bilge ve Kül Tigin almak zorunda kaldilar. Her ikisi de amcalari Kapagan'in kaganligi zamaninda önemli devlet görevlerinde bulunmuslar ve basari göstermislerdi. Bilge, sat ûnvani ile devletin Bati ( Sol) kanadinin basinda bulunmustu. 716 yilinda Bilge, Kagan olunca küçük kardesi Kül Tigin, agabeyinin yerine devletin bati kanadinin basina geçti. Kül Tigin ayni zamanda ordunun düzenlenmesi isini de üzerine almisti. Babalarinin basveziri olan Bilge Tonyukuk tecrübeli bir devlet adami kimligi ile ayni görevine devam etti. Eski Türk devlet anlayisina göre iyi bir kaganin baslica iki özelligi olmaliydi: Bilgelik ve alplik. Bu iki kardesten Bilge Kagan, bilgelikle; Kül Tigin ise alpligi, cesareti ile söhret kazanmistir.
Bilge Kagan zamaninda devlet, eski güç ve itibarina kavustu. Çin ile ittifak hâlinde olan güçlü Mogol kabileleri ve Basmillarin olusturdugu tehdit ortadan kaldirildi .
Böylece doguda ve batida kaganlik sinirlari dogal sinirlarina kavusmus oldu. Bilge Kagan devri (716-734), Ikinci Göktürk Devleti'nin en parlak devri olmustur. Bu basarilar, üç Göktürk büyügünün; Tonyukuk, Bilge ve Kül Tigin'in azim, gayreti ve hepsinden önemlisi uyumlu çalismalari ile elde edilmisti. Önce Tonyukuk'un 725, sonra Kül Tigin'in 731 yilinda ölümü üzerine, iki büyük yardimcisini kaybeden Bilge Kagan da 734 yilinda öldü. Bu üç Türk büyügü adina ayri ayri dikilen kitabeler, bu çagin ölmez hatiralaridir.
Göktürk Kitabeleri'nde de söylendigi gibi, küçükler, büyükler gibi yaratilmadigi için, Bilge Kagan'dan sonra gelen Türk devlet adamlari da bilgisiz ve kötü olmuslardi. Ayrica Dokuz Oguzlar yani Uygurlar, Karluklar ve Basmillar gibi Türk kavimleri de güçlenmislerdi. Iste 743 yilinda bu üç Türk kavminin, Basmil Türklerinin baskanliginda toplanip, Göktürk Devleti'ni yikmalariyla Göktürk devri de sona ermistir.
Baslangiçta yalnizca akin ve savaslar için kurulmus gibi görünen Göktürk Kaganligi, artik VIII. yüzyilda, bir kültür devleti olma yoluna girmisti. Ayrica Türkçe konusan ve kendilerini birbirine yakin hisseden bütün Orta Asya halklarini bir araya getirmisti . Göktürklerin kurup gelistirdigi yüksek devlet anlayisi Orta Asya Türk boylarinin kolay kolay hafizalarindan çikmamistir. Iste bu açidan 744'te kurulan Uygur devleti Göktürklerin bir devami gibidir.
MsXLabs.org & Osmanlı Tarihi
İkinci Göktürk Devleti
