Amasya

Amasya

Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz Bölümü’nde il ve il merkezi kent.

Yüzölçümü 5.520 km2 olan Amasya ili kuzeyde Samsun, doğuda Tokat, güneyde gene Tokat ve Yozgat, güneybatı ve batıda da Çorum illeriyle çevrilidir. Karadeniz kıyılan ile iç bölgeleri birbirinden ayıran sarp sıradağların güneyinde yer aldığı için, sosyoekonomik ve kültürel açıdan İç Anadolu Bölgesi özellikleri gösterir.

Doğal yapı.

En önemli akarsuyu olan Yeşilırmak, il topraklannı güneybatıdan kuzeydoğuya doğru, vadiler ve geniş boğazlar oluşturarak boydan boya geçer; böylece il alanını ikiye böler. İl topraklan Kuzey Anadolu Dağlarının orta kesimindeki iç sıralar engebelendirir. Genellikle fazla yüksek olmayan bu dağlann en yüksek noktası, Samsun il sınırı yakınında 2.058 m’ye erişen Taşlıdağ’dır. Öteki önemli yükseltiler ise Akdağ (kocacık Tepesinde 2.044 m), Tavşan Dağı (1.909 m) ve İngöl Dağıdır (1.873 m).
Başlıca akarsu Yeşilırmak’tır. II sınırlan içinde Yeşilırmak’a katılan en önemli kollar Çekerek ve Tersakan çaylandır. Kızılırmak’a katılan Hamamözü ve Karaköy dereleri de ilin kuzeydoğu kesiminden kaynaklanır. Taşova yakınlarındaki Borabey Gölü başlıca doğal göldür. İl sınırları içindeki yapay göller ise Sarayözü, Yedikır ve Uluköy baraj gölleridir. Başlıca düzlükler alüvyonla dolmuş çöküntü alanlarının tabanlanndadır. Bunların en önemlileri Amasya Ovası ile Merzifon Ovası ve Taşova’dır.

Ekonomi

ildeki başlıca ekonomik etkinlik tarımdır. Buğday ve arpa gibi tahılların yanı sıra, şeker pancarı, tütün ve ayçiçeği gibi sanayi bitkileri ile başta ünlü Amasya elması olmak üzere çeşitli sebze ve meyveler yetiştirilir. İlin öbür tanınmış ürünleri ise Taşova’nın tütünü ve Amasya’nın leblebisidir. Küçük ölçüde mera hayvancılığı da yapılır. Şeker fabrikasının yanı sıra et kombinası ve süt ürünleri fabrikasının kurulması hayvancılığı bir ölçüde özendirmiştir, Gökhöyük Tarım İşletmesi ilin başlıca tarımsal kuruluşudur.

1950’lere değin, başta dokumacılık olmak üzere çeşitli zanaat dallarında yoğunlaşmış olan sanayi, bundan sonra oldukça hızlı bir gelişme sürecine girmiştir. 1954’te Suluova’da kurulan Amasya Şeker Fabrikası’nı, sonraki yıllarda özellikle tarım ürünleri işleyen bitkisel yağ, yem, un ve meyve suyu üreten fabrikalar izlemiştir. İl topraklarındaki düşük kalorili linyit yatakları işletilmektedir.

Tarih.

Hititler döneminde (İÖ 1900-1200) Amasid adıyla anılan Amasya, Hitit Konfederasyonumu oluşturan 13 kent devletinden biri oldu. Bu dönemde Hititler’in başkenti Hattuşa’yla (Boğazköy) yakın ilişkileri olduğu bilinmektedir. Kentin ünlü kalesinin Hititler tarafından yapıldığı, daha sonra çeşitli ek ve onarımlar gördüğü saptanmıştır. Kalede bugün ancak Roma dönemine ait duvar kalıntıları görülebilmektedir. İÖ 1200-700 arasında Frigler, daha sonra Kimmerler, Lidyalılar ve IÖ 530’da da Perslerin egemenliği altına giren Amasya, Helenistik dönemden başlayarak “Amaseia” diye anıldı. İÖ 291’de kurulan Pontus Krallığı’nm başkenti olan kentte bu dönemden kalma kalenin yamaçlarına oyulmuş 18 ilginç kaya mezarı vardır. Pontus krallarına ait bu mezarlar Kral Mezarlan diye anılır. Amasya İÖ 64’te Roma’ya bağlandı. İlkçağın ünlü coğrafyacı ve tarihçisi Strabon, bu tarihte Amasya’da doğdu. İS 395’te başlayan Bizans döneminde kent dinsel bir merkez olarak önem kazandı. 1071’deki Malazgirt Savaşı’ndan sonra egemenlik Anadolu Selçuklularının eline geçti. Amasya bu dönemde zengin ve bayındır bir kent haline geldi. 1389’da Osmanlı egemenliğine geçtikten sonra sancak merkezi oldu ve birçok OsmanlI şehzadesi burada sancakbeyliği yaptı. Amasya’nın Kurtuluş Savaşı’nda da önemli bir yeri oldu. Mustafa Kemal işgale karşı direnme ve örgütlenme çalışmalarını yürütmek için buraya geldi; mücadeleyi yönlendiren en önemli bildirilerden biri olan Amasya Tamimi’ni de burada yayımladı (21/22 Haziran 1919). Amasya, Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra 20 Nisan 1924’te il oldu.

Kentin yapısı.

Amasya kenti, Tersakan Çayının Yeşilırmak’a katıldığı yerin 2 km kadar güneyinde, Yeşilırmak Vadisinde kurulmuştur. Sivas-Samsun demiryolu kentten geçer; Kayseri, Tokat ve Erzincan’ı Samsun’a bağlayan yollar da kentle kesişir.
OsmanlIlar zamanında birçok şehzadenin öğrenim gördüğü Kapıağası Medresesi (Büyük Ağa/Baş Ağa Medresesi) ve Küçük Ağa Medresesi gibi tarihsel eğitim kurumlanna sahip olan Amasya’da, bugün Ondokuz Mayıs Üniversitesi’ne bağlı Amasya Eğitim Yüksekokulu ve Amasya Meslek Yüksekokulu bulunmaktadır. Kentteki iki hastaneden biri bütün hastalıklar, öteki göğüs hastalıkları alanında hizmet vermektedir.

Tarihsel yapılar.

Amasya kenti tarihsel yapılar açısından son derece zengindir. Bunların başlıcaları II. Bayezid Küllivesi (1482- 86), Bayezid Paşa Camisi (1414), Burmalı Minare Camisi (1237-47), Gökmedrese Camisi (1266-67), Bimarhane (Amasya Darüşşifası, 1308-09), Torumtay Türbesi (1278), Amasya Çilehanesi (Yakup Paşa Medresesi ve Tekkesi, 1413), Taş Han ve Bülbül Hatun Camisi’dir (1310). Bir îlhanlı yapısı olan Bimarhane’de akıl hastalarının müzikle tedavi edildiği bilinmektedir. Yeşilırmak üzerindeki Alçak Köprü Helenistik dönem den kalmadır; Meydan, Maydanos, Hükümet (Helkis) ve Kuş (Künç) köprüleri ise Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde yapılmış, sonradan onarılmıştır.

Amasya Belediyesi 1877’de kurulmuştur. Nüfus (1990) il, 357.191; kent, 57.288.

Amasya

Orta Karadeniz bölümünde, Yeşilırmak'ın orta çığırında il. Kuzeyde Samsun, öteki yönlerde de Tokat, Yozgat ve Çorum illeri arasında kalır.

Türkiye'nin alan bakımından küçük illerinden biridir. Kuzey Anadolu dağları, Orta Karadeniz bölümünde, kıyının doğu ve batısında olduğu gibi yüksek ve sürekli sıralar meydana getirmez. Bu nedenle arazi, orta yükseklikte tepelerden, Yeşilırmak ve kollarının yer yer dik yamaçlarla yardığı vadilerden (bu vadilerde alüvyon tabanlı ovalarla bunları ayıran boğazlar birbirini izler) ve ovalardan (başlıcaları Suluova ve Merzifon ovası) oluşur. İlin en yüksek doruğu, Amasya ile Lâdik arasında 2.062 m. yükseklikteki Akdağ'dır. Karadeniz iklimi, Amasya ilinde bir dereceye kadar karasal bir nitelik kazanır. Amasya'da yılın en sıcak ve en soğuk aylarının ortalaması 23.5° ve 2.5°'dir. Orta Karadeniz'in kıyı kesiminde bile zaten azalmış olan yıllık yağış tutarları burada daha da düşer (Amasya'da 400 mm.). Bu iklim koşullarının sonucu olarak ormanlar Karadeniz'in öteki bölümlerinde olduğu kadar geniş değildir.

Ekonomide madencilik ve sanayinin yeri önemsizdir. Şeker fabrikası, birkaç un ve kiremit fabrikası, el tezgâhları, tamirhaneler, meyve ve sebze suyu yapımevleri vardır. Tarım ve hayvancılık bakımından da, örneğin Karadeniz'in öteki illeri kadar ileri değildir. Ancak Et ve Balık Kurumu'na ait tesislerin yapılması, hayvancılığı bir ölçüde özendirmiştir. Başlıca ürünler, şekerpancarı, kenevir, tütün, tahıl, baklagiller, sebze ve meyvedir. Samsun-Sıvas demiryolu ve ilden geçen çeşitli karayolları ulaşımı sağlar. Bu bakımdan en büyük avantajı Samsun'a demir ve karayoluyla bağlı ve yakın bulunmasıdır. (Amasya - Samsun karayolu 128 km.).

Çok eski bir tarihe sahip olan il merkezi Amasya, Yeşilırmak vadisinde, verimli meyve ve sebze bahçeleriyle ün yapmış vadi tabanlarını ayıran bir boğazda kurulmuştur. İlk Çağ'ın tanınmış tarihçisi Strabon bu kentte doğmuştu. Adının, kurucusu olan Amasis'ten geldiği sanılmaktadır. Yıldırım Bayezit döneminde Osmanlı Devleti topraklarına katılıncaya kadar çok el değiştirdi, bir ara Pontus krallarına merkezlik yaptı. Bu uzun geçmişi nedeniyle kent, özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait birçok anıtlar ve daha eski yüzyıllara ait kalıntılar taşır (kale, kral mezarları vb.).