Merzifon - Amasya

Merzifonlu Medresesi

MsXLabs.org

Merzifonlu Medresesi, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın Kayseri-İncesu'da kendi adına yaptırdığı külliyenin yapılarından bir tanesidir.
Kayseri'yi birleştiren çağın önemli yollarından İpekyolu üzerindeki kavşakta, İncesu’da 1660 yılında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından bir külliye yaptırılmıştır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Medresesi , çarşı, kervansaray, cami, tabhane ve hamam ile birlikte külliyeyi meydana getirmektedir.
Külliyenin güneybatısındaki medrese kuzeye doğru hafifçe açılan dikdörtgen biçiminde duvarla çevrili sahaya yerleştirilmiştir. Talebe odaları, arkaları külliyenin batı duvarına dayalı şekilde bir sıra halinde tertiplenmiş, önünde iki gözlü bir revak bulunan kubbeli dershane yedi hücreli sıranın ucuna konulmuştur. Düz, toprak çatılı odaların kapı ve pencereleri de avluya açılmaktadır.

Kitabesinin Tercümesi

Barekallâhü diyeler ta'lîm-i sıbyân mektebi
Bunda tahsü eylediler şer'i şerifi mezhebi
Kim ki dâhil olur lutf-ı rızâsı rahmetine
Vâsıl-ı hak olmak içün cümle.... Sene 1277
Taş kubbesi pandantiflere oturan kapalı dershanenin dört penceresinden ikisi karşılıklı olmak üzere yanlardadır. Avlunun boyu 39.70 metre, dere tarafındaki genişliği ise 9.10 metredir. Tek kapısı kuzeyde, dershane revakının yanındadır. Bir zamanlar İncesu hapishanesi olarak kullanılan medrese, nispeten iyi durumda bulunmakta ve aslında hücrelerin önünde dershane duvarından külliyenin güney duvarına kadar uzandığı gözlenen revak dışında orijinal biçimini korumaktadır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çarşısı

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çarşısı, bugün bir kaç dükkan haricinde kullanımamaktadır. Tarihi çarşıda bugün dükkanını her sabah açan tek esnaf Palancı Yusuf Kocataş ve üniversite mezunu olan oğlu. Unutulmaya yüz tutmuş bir el sanatını özveriyle yaşatmaya çalışarak kürtün (semer) üretmeye devam ediyorlar. Ürettikleri semerlerin amacına uygun olarak kullanımı günümüzde azaldığı için, ürettikleri semerler de neredeyse tamamen turistik eşya niteliğine bürünmüş...
Adana-Niğde-Kayseri ile Nevşehir-Ürgüp-Kayseri'yi birleştiren çağın önemli yollarından İpekyolu üzerindeki kavşakta, İncesu’da 1660 yılında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından bir külliye yaptırılmıştır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çarşısı da, kervansaray, cami, medrese, tabhane ve hamam ile birlikte külliyeyinin yapılarından bir tanesidir.

Kervansarayın batısında 11 metre enindeki sokağın iki yanına yerleştirilmiş sıra dükkanlardan meydana gelen arasta 77.80 metre uzunluğundadır. Sokağın kuzey tarafındaki baş tarafı açıktır. Dere tarafındaki güney ucu ise bir kapı ile sona erer. Zaman içerisinde bu kapı yıkılmış, çarşının güney tarafı tamamen açılmıştır. Ancak DSİ, İncesu deresini duvarlarla kanal içerisine alınca buraya bir köprü yaptırmıştır. Doğuda, kervansaray avlusuna, batıda cami avlusuna açılan diğer ilk kapı külliye binaları arasındaki iç bağlantıyı sağlar. Batıdaki cami avlusuna açılan kapı, külliyenin çevresinde oluşan dolguların yükselmesi nedeniyle kullanılmaz duruma gelmiştir.
Arastanın doğu kanadı orijinal biçimini korumaktadır. Bu kanattaki dükkanların derinliği 5.00 metre, kemer açıklıkları 2.70 metredir. Kuzeyden itibaren 13 dükkan, sonra kervansaraya geçit veren kapı, yine 5 dükkan ve en dipte yola doğru çıkıntı yapan ve aşhane olduğu düşünülen yapı yer alır.

Batı kanadında biri kuzey, üçü güneyde olmak üzere sıra başlarındaki 4 dükkan yıkılmıştır. Bu kanattaki dükkanların derinliği de 5 metredir. Fakat genişlikleri daha fazla tutulmuş, 3.20 metre yapılmıştır. Yıkılanlarla birlikte 19 dükkan vardır.

Cami önünden geçen caddenin kotunun, kervansaray önündeki devlet yolu ile aynı kotu tutması amacıyla yükseltilmesi sonucu arasta sokağı da yükseltilmiş ve bunun sonucu dükkanların zeminleri kemer üzerilerinin hemen altında başlar durumda kalmıştır. Bu yüzden içleri, merkezden 3.05 metre yükseklik göstermekte; ayrıca, arka arkaya üçer kemer atılarak inşa edilmiş olmaları sebebiyle basıklık hissi daha da artmaktadır. Arastanın güney ucunda dükkanlara bitişik olup 14.40 x 9.30 metre ölçülerindeki bölüm, aslında bir aşhane olsa gerekir. İçinde büyük bir ocak bulunan ana mekanın çapraz kemerleri ortadaki tek ayağa binen kaburgalı tonozla örtülüdür. Ana mekana bitişik odalar çok haraptır ve asıl şekilleri bozulmuş durumdadır.

Çarşının tek esnafı: Palancı Yusuf Kocataş

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çarşısı, bugün bir kaç dükkan haricinde kullanımamaktadır. Tarihi çarşıda bugün dükkanını her sabah açan tek esnaf Palancı Yusuf Kocataş ve üniversite mezunu olan oğlu. Unutulmaya yüz tutmuş bir el sanatını özveriyle yaşatmaya çalışarak kürtün (semer) üretmeye devam ediyorlar. Ürettikleri semerlerin amacına uygun olarak kullanımı günümüzde azaldığı için, ürettikleri semerler de neredeyse tamamen turistik eşya niteliğine bürünmüş... Diğer dükkanlar ise kepenkleri indirilmiş şekilde ya depo olarak kullanılıyor, ya da kapısına belki de hiç açılmamak üzere top kilitler vurulmuş.

İncesu'nun merkezindeki tarihi çarşının kepenkleri indirilmiş dükkanlarının arasında yürürken, kendinizi adeta bir zaman tüneline girmiş gibi hissediyorsunuz; inşa edildiği günkü orjinalliğini hala koruduğu bilinen çarşı, eski günlerine dönmek istercesine, restore edilmeyi bekliyor...

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Camii

Kayseri'nin en çok yapıyı barındıran külliyesi durumundaki Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi'nin güzide yapılarından bir tanesidir. Cami yapıldığı dönem itibarıyla klasik dönem Osmanlı mimarisinin yansımalarından biridir.
Adana-Niğde-Kayseri ile Nevşehir-Ürgüp-Kayseri'yi birleştiren çağın önemli yollarından İpekyolu üzerindeki kavşakta, İncesu’da 1660 yılında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından bir külliye yaptırılmıştır. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Camii; çarşı, kervansaray, medrese, tabhane ve hamam ile birlikte külliyeyi oluşturan yapılardan biridir.

Cami, üç gözlü son cemaat yerinin gerisinde tek kubbeli ve pembeye çalar bej rengi mahalli taşla inşa edilmiş bir yapıdır. 12.80 metre çapındaki taştan örtülmüş ve üstü başka bir malzemeyle kaplanmamış kubbe sekizgen ve yüksek bir kasnakla çevrilmiş, kasnağın köşeleri sivri kubbeli sekizgen ağırlık kuleleriyle takviye edilmiştir. Kubbenin 195 cm kalınlığındaki enli duvarlara geçişi tromplarla sağlamış, tromp kemerlerinin içi, uçları köşelerde konsollara oturan kavisli üçgen satıhlarla yapılmıştır. Caminin beden duvarlarında, önde ve arkada, alt sırada ikişer, üst sırada üçer, yan duvarlarda ise altlı üstlü üçerden olmak üzere yirmi iki pencere bulunur. Dört pencere de kasnağın dört yanma konulmuştur. Alt pencereler taş sövelidir, üst sıradaki pencereler ile kasnak pencereleri sivri kemerli, alçı şebekeli ve renkli camlıdır.
Caminin mihrabı dışta çıkıntı yapmayan, tepesi beş dilimli yarım kubbe biçiminde beş köşeli bir niştir. Sade bir bordürle çevrilidir. Minberi ve kürsüsü taştandır. Kürsüye doğudaki orta pencereden duvar içine gizlenmiş merdivenle çıkılır. Sekizgen gövdeli dört taş kolunun taşıdığı ahşap mahfile de yine arka duvar içine gizli helozoni merdivenle erişilir.

Son cemaat yerinin kolonları da sekizgen gövdeli ve taştan yapılmıştır. Kemerler bej ve kahverengi olmak üzere iki renkli taştan inşa edilmiş kubbeler pandantiflere oturtulmuştur. Ana kubbe gibi taştan örülmüş ve üstleri açık bırakılmış olan son cemaat kubbelerinden yandakiler 4.45 metre ortadaki 3.25 metre. çapındadır. Son cemaat yerinin mihrabiyeleri ön pencereleri dış tarafında bulunur. Batıdaki üst pencerelerin önüne taş konsollara binen mükebbire konulmuştur.
Cephenin sağ tarafında son cemaat yerine açılan minarenin gövde ve petek kısmı çok köşeli, şerefe altı ile korkuluğu oymasızdır. Sivri külahı taştan inşa edilmiştir. Kubbelerde olduğu gibi minarenin alemi de yine taştan yapılmıştır.

Caminin iç duvarlarında batıda Azrail, doğuda İsrafil, güneyde Cebrail, solda Mikail kabartma yazılarına rastlanır. Caminin minaresi 99 basamaktır.

Caminin giriş kapısı üzerindeki kitabe ile kervansarayın giriş kapısı üzerindeki kitabe aynı ifadeyi taşır. Gerek caminin ve gerekse kervansarayın kışlık, kapıları üzerindeki kitabelerde külliyenin Rumi 1670 (Hicri: 1081) yılında inşa edildiği yazılıdır. Külliyedeki üçüncü kitabe, cami avlu kapısı üzerinde bulunmaktadır. Bu kitabe Sultan Abdulmecid devrine ait olup 1860 tarihlidir ye caminin o yıl esaslı bir tamir gördüğünü anlatmaktadır.

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Kervansarayı

Merzifonlu Kara Musafa Paşa tarafından yaptırılan külliyenin yapıları içerisinde görünümü abidevi olan Kervansaray son dönemde restore edilerek güzel bir görünüme kavuşmuştur.
Adana-Niğde-Kayseri ile Nevşehir-Ürgüp-Kayseri'yi birleştiren çağın önemli yollarından İpekyolu üzerindeki kavşakta, İncesu’da 1660 yılında Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından bir külliye yaptırılmıştır.
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Kervansarayı, çarşı, cami, medrese, tabhane ve hamam ile birlikte külliyeyi meydana getirmektedir.
Kervansarayın cephesi kuzeydoğuda yola paralel olarak yerleştirilmiştir. Bir yanı cami avlusu, bir kenarını kuşatan arasta aynı yönü korumuştur. Kervansarayın üç yanı revakla çevrili, avlusunun iç ölçüleri yola bakan ve arastaya bitişik olan yanlarda 56 metre, güneydoğuda 51,20 metre, kuzeybatıda 49,60 metredir. Arkasını dereye vermiş olan güneydoğu duvarı dıştan payandalarla ve ayrıca külliyenin suyunu sağlayan ve ilçeye adını veren İncesu deresinin üstünde üç gözlü olarak inşa edilen su kemerleri vasıtasıyla takviye edilmiştir. Su kemerleri altından at, üzerinden insan rahatça geçebilecek durumdaydı. Zaman içerisinde sel sularının alüvyonlarıyla köprünün gözleri daralmış ve 1970'li yıllarda ilçenin sel suları altında kalmasına sebep olmuştur.
1970'li yıllara kadar çoğu yeri yıkılmış olan surun ve köprünün kalan kısımları da zamanın Belediye Başkanı tarafından yıktırılmıştır. Kervansarayın kışlık kısmının dış ölçüleri 53.50x29.50 m. olan büyük ve yüksek bir yapıdır. Sivri, beşik tonozlu bir ön hacmin gerisindeki kapıdan, ortada altışardan iki sıra ayağa binen 21 çapraz tonozun örttüğü iç mekana geçilir. Kışlık kısmın dört yanı bir seki ile çepeçevre kuşatılmış, sekinin gerisine 36 ocak yeri konulmuştur. Bu ocakların bacaları dört satıhlı çatının kenarlarında yükselir.
Avlunun güneybatı köşesinde artan yer ise helalar ile onların gerisinde bulunan hacimli bir kısımla doldurulmuştur. Dikdörtgen biçiminde, üstü açık bir hole açılan dört hücreli hela kısmı kervansarayın avlusu ile bağlantılıdır. Daha geride hela dizisini tamamlayan iki hücre ise beşik tonozla örtülü bir odaya açılır. Bugün bu odaya kuzeyden sokak tarafına açılmış kapıdan girilmekte ve burası şu an belediye tarafından akaryakıt deposu olarak kullanılmaktadır.

Kervansarayın kitabesinin metni şöyledir:
Hayr’ül Carisi erdi İncesu’ya
Hanı Hama ve Cami etti bina
Eseri kaldı ta ebed baki
Kabbel’a Allahü hayrahü ebeda
Saniyen geldi sal-i tarihi
Oldu bir cami ile han peyda

MERZİFON

Orta Karadeniz bölümünde Amasya iline bağlı ilçe; 67 448 nüf. (1990); 939 km2; merkez bucağı dışında 2 bucak, 65 köy. Merkezi, Amasya'nın 47 km K.- B.'sında Merzifon, 40 431 nüf. (1990). Tahıl, baklagiller, şekerpancarı.

TARİH

Geçmişinin iki birfyıl öncesine değin uzandığı sanılan ilk yerleşim biriminin IV. yy.Tn sonlarında Bizans, Malazgirt zaferinden sonra da Danişmentliler'in eline geçtiği bilinmektedir. Osmanlı devletinin topraklarına katılıncaya (1396) değin İlhanlılar, Sivas emiri Eretna ve Kadı Burhanettin arasında el değiştirdi. Yöre halkınca “Barsivan” ya da "Marsivan" olarak adlandırılan kentin adı, osmanlı kaynaklarında Merzifun olarak yer alır. Kasabada XVII. yy.Tn ortalannda 4 000 dolayında konut ve 600 kadar işyeri bulunduğu Evliya Çelebi'nin verdiği bilgilerden anlaşılmaktadır. Kasabada pamuk ipliği yapımı, pamuklu dokuma, keçecilik ve renkli sahtiyan üretimi ileri düzeydeydi. Özellikle burada dokunan bir tür bezin en önemli alıcısı olan kırımlı tüccarların başlıca uğrak yerlerinden biriydi. Bu niteliğini daha sonraki zamanlarda da koruyan Merzifon, XIX. yy. ortalannda Sinop'tan ve Samsun'dan ihraç edilen malların toplandığı bir pazardı. Kentin nüfusu aynı yüzyılın sonlarında 6 000 kadarı hıristiyan olmak üzere 20 000’e ulaşmış bulunuyordu.

XX. yy.Tn başlarında, Osmanlı devletinin içine düştüğü bunalımdan ve kargaşalıktan yararlanan yabancıların Pontos devletini yeniden canlandırmak amacıyla bazı gizli cemiyetler kurmaya başladıkları görülür. Merzifon Amerikan koleji’nde ele geçirilen 1904 tarihli belgeler ve eşya arasında Pontos örgütünün tüzüğü, armalar, bayraklar, silahlar, broşürler ve marşlar da bulunmaktadır. Bu arada, yine merkezi Merzifon olmak üzere Müdafaai meşrute adlı bir başka örgüt kuruldu. Bu örgütün amacı, Anadolu Rumları'nı silahlandırmaktı. Nitekim Birinci Dünya savaşı'nın aleyhimize gelişmesi Merzifon ve çevresindeki rum çetelerinin harekete geçmesine olanak sağladı. Köy basmak, yol kesmek, çapul, yağma, soygun, hatta asker ve sivil halktan birçok kişiyi öldürme gibi olaylar 30 mart 1919'da Ingilizler’ in Merzifon'u işgal etmeleri sonucu tırmanışa geçti. Bu gelişmeler karşısında Nurettin Paşa komutasındaki merkez ordusuna bağlı birlikler Merzifon'daki Amerikan koleji’ni bastılar, çete mensupları ve onlara destek verenler tutuklanıp istiklal mahkemesi önüne çıkarıldılar. 1919'da İngiliz hükümeti tarafından elkonulan maden ocakları da Ankara hükümetince geri alındı. Kurtuluş savaşı yıllarında azalan nüfus, Cumhuriyet'in ilanından sonra yeniden artmaya başladıysa da, yüzyılın başındaki düzeye ancak 1950’li yılların ortalarında ulaştı.

MİMARLIK.

Tarihsel anıt açısından oldukça zengin olan Merzifondaki yapılar OsmanlI dpnemindendir. Bunların en önemlilerinden biri Mehmet Tin (Çelebi) inşa ettirdiği Çelebisultanmehmet medresesidir (1414-1417). Anıtın mimarı Ebubekir Mehmet bin Hamzat ül-Müşeymeş'tir Burada üç yönden dışarı taşan kubbeli dershane eyvanları ve girişteki kubbeli eyvanla değişik bir plan uygulanmıştır. Bu kubbeli mekânlar dikey tonozlarla revaklı avluya açılır. Kalın kare payeleri bağlayan iki renkli taşlardan örülmüş revak kemerleri (zengi, memluk etkisi) avluya anıtsal bir görünüm kazandırır. Dershanelerin aralarına tonozlu yirmi medrese odası yerleştirilmiştir. İki katlı giriş eyvanının üzerine 1875'te Amasya mutasarrıfı Ziya Paşa tarafından tuğladan, silindirik gövdeli bir saat kulesi eklenmiştir. Cevizden, kündekâri tekniğindeki kapı kanatları Ankara Etnografya müzesi’nde sergilenmektedir. Gene Mehmet Tin yaptırdığı Çelebisultanmehmet hamamı (1413), dört eyvanlı, köşelere yerleştirilmiş kubbeli halvetlerden oluşan sıcaklık bölümüyle merkezi planlıdır.

Kentin bir başka önemli anıtı, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın inşa ettirdiği ve onun adını taşıyan külliyedir. Camide (1667), kubbeli ana mekân giriş bölümü eklenerek öne doğru uzatılmıştır. Ana mekânı örten büyük kubbe kalem işleriyle, şadırvan İstanbul manzaralarıyla süslüdür. 1676 tarihli hamam, sekizgen planlı, dört eyvanlı sıcaklığı, tonoz bingili kubbeli büyük cemekân bölümüyle, klasik şemadadır. Caminin yanında iki katlı, dikdörtgen planlı, dokuz kubbeli bedesten yer alır, içerde kalın ayaklar, bıüyük sivri kemerlerle bağlanır. Taş han değişik planda, oldukça küçük bir yapıdır. Avlu çevresinde alt katta dükkânlar bulunur, girişin karşısına üç katlı, öteki bölümlerden yüksekçe bir ahır eklenmiştir. Üst katlarda revakların ardında hücreler yerine, koridorlar uzanır.

XVII.-XVIII. yy.'lardan Hacıhasan ve Eyüpçelebi camileri kubbelerindeki kalem işleriyle dikkati çeker. Bu yapıların dışında beylerbeyi Abduliah Paşa'nın inşa ettirdiği Sofular (Abdullahpaşa) camisi (XV. yy.), Tacettinibrahimpaşa camisi (XV. yy.), Alacaminare mescidi (1501), Bozacı camisi (XVII. yy), Hüseyin Ağa’nın XVIII. yy.’da yaptırdığı Çay camisi (tavan yıldız ve baklava motifleri, mihrabı lale, minberi geometrik geçmelerle süslüdür) belirtilebilir.