MAKAS a. (ar. mikaş'tan).
1. Bir eksen çevresinde hareket edebilecek biçimde çapraz olarak birleştirilmiş iki kesici lamadan oluşan ve bu lamaların birbirine yak- laştırılmasıyla araya yerleştirilen cismi kesmeye yarayan aygıt.
2. Makas almak, bir kimsenin yanağını işaret parmağıyla ortaparmak arasına alarak sıkmak, kesme almak (arg.). || Makas payı, makas hakkı, elbise biçiminde ölçüden biraz fazla bırakılan yer; ölçüden fazlalığı doğal karşılaman miktar. || Makas vurmak, makasla kesmek. || Bir kimseyi makasa almak, birkaç kişi birlikte onu sıkıştırmak, rahatça hareket etmesini engellemek. || Tırnak makası, el ve a^ık tırnaklarını kesmeye yarayan kısa ve eğri ağızlı, ya da kıskaç biçiminde çelik makas türü.
—Al. tak. Sert gereçleri (metal, karton vb.) kesmede kullanılan takım. (Bk. ansikl. böl.) || Elektrikli makas, kesici kolları kamlar ya da bir biyelmanivela sistemi yardımıyla bir elektrik motoruyla hareket ettirilen makas.
—Arabac. At arabasının önüne ye arkasına çift, yanlarına da tek olmak üzere yerleştirilen yaprak yaylar. || Biri sabit ve büyük, diğeri onun ortasına mille geçirilmiş oynak ve küçük iki keskin ağızlı koldan oluşan sac kesme aleti. m-Bahç. Bahçıvan makası ya da budama makası, küçük dalları kesmeye, ağaçları budamaya yarayan makas. (Bk. ansikl. böl.) || Çit makası, çitleri budamak için kullanılan, çok uzun kollu bahçıvan makası.
—Balıkç. Voli ve trata gibi ağlarda yakalara bağlanan ve ağın çekilmesini kolaylaştıran, ince, silindir biçiminde tahta parçası. (Boyuna, halatlara bağlanır. Bazı ağ tiplerinde alt uçlarına dik durmalarını sağlamak için ağırlık bağlandığı da olur.)
—Basın. Bir metinde uygulanan kesinti (halk dili).
—Cerr. Eğri makas, kesici ağızları, oynak yerinin ötesinde saplarla açı yapan makas.
—Denize. Ağır cisimleri kaldırmada kullanılan, cundaları birbirine bağlanmış, topukları ise ventolarla sabitleştirilmiş bir çift sağlam direkten yapılan dikme. (Cundalarına palanga donatılarak ağır cisimler kolayca kaldırılır.) ||Yelken makası, bir yelkenli teknede, mayna edilen yelkenin bumbasını taşıyan X biçiminde düzenek. (Yelken makası hareketlidir ve yelken hisa edildiğinde kaldırılır.)
— Dy. Birbirine komşu iki demiryolu hattını, bunların uzantısındaki başka bir hatta bağlamaya yarayan aygıt. (Bk. ansikl. böl.) \\Makas dili, makas başına doğru incelen bir raydan oluşan ve tekerlek budenlerini uygun yönde kılavuzlamaya yarayan makas parçası.
—El sant. Diş yş. da tırnak makası - Diş. ||Düz makas bakırcılıkta bakır levhanın kesilmesinde kullanılan, kerpetene benzer makas. (Bakırcılıkta en çok kullanılan makaslardandır.) || Tel 'makası, bakırcılıkta bakraç, kazan, leğen türü kapların ağız kısmına çevrilen kalın demir çubukları kesmeye yarayan makas. ||Yan makası, bakırcılıkta düz makas ve inceburunun giremediği yerleri kesmeye yarayan ağzı gaga biçiminde sivvi.ve eğri makas. (Eğri makas, oyma makası da denir.)
—Ev eşy. Sofrada sunulan kümes hayvanlarını parçalara ayırmakta kullanılan yaylı ve eğri ağızlı iri makas türü.
—Haliç. El dokuması halılarda ilme boylarının aynı düzeyde kesilmesine yarayan alet. (Uzunca, sivri uçlu makas biçiminde olanlann yanı sıra, ilme boyuna göre ayarlanabilenleri de vardır.) \\Makas altı, ilme boylarının aynı düzeyde kesilmesi sırasında çıkan kırpıntı.
—İnş. Tenekeci makası, çinko levhaları kesmeye yarayan, iki pah oluşturacak biçimde bilenmiş, kıvrık uçlu demir alet.
—İnş. ve Dülg. Çatının uzunluğu boyunca düşey ve yanal bir düzlem içinde birleştirilmiş çatkı parçalanndan oluşan ve iki sağrılı bir dam örtüsünü aşıklar aracılığıyla taşımaya yarayan bütün. (Bk. ansikl. böl.)
—Ara makas, metal bir çatıda iki makas arasında yer alarak ara yükü hafifleten üçgen kafes kiriş. || Sağrı ya da sırt makası, iki<jam sağrısının birleştiği yerde normal çatı makasıyla çapraz olarak birleşen yarım makas. || Yarım makas, tek (sundurma çatı) ya da üçgen sağrılı bir çatıda kullanılan, bir makasın yarısına eşdeğer tek makas kirişli üçgen çatkı öğesi.
—Kâğ san. Kâğıt ya da karton bobinlerini ya da rulolarını yaprak halinde kesen alet. (Eşanl. FORMASYON BIÇAĞI.) || Ayırıcı makas, kusurlu yaprakları saptayarak kesilen kâğıtlar arasından ayıran bir düzenekle donatılmış mal^s || Plan makas kâğıt ya da karton yapraklarını, örneğin kutu ya da küçük mukavva eşyalar yapmak için, tek tek kesmek için kullanılan makas.
—Kâğ. san. ve Ciltç. Matbaalarda, kâğıt fabrikalarında ve ciltçilikte kâğıdı yaprak haline getirmek ve özellikle kitap kenarlarını kesmek için kullanılan aygıt. (GİYOTİN, BIÇAK, ARZANİ MAKAS da denir.) [Bk. ansikl. böl.]
—Koregr. Gergin tutulan bacakların, havadayken birbiriyle almaşarak ene dördüncü pozisyonda bir battement yaptığı ve kolların taç biçiminde başın üstüne kaldırıldığı sıçrama. (Bu sıçrama, jimnastiğe ve folklorik danslara aittir. Arkaya makas, akrobaside de kullanılır.)
—Mak. san. Kesme işlemlerinde kullanılan makine ya da düzenek. || Daire makas, sac parçalarını özel bir çevre dizgisi boyunca kesen iki döner bıçağı bulunan mştkas. || Sac makası, sac levhaları doğrusal bir çizgi boyunca kesmede kullanılan, ayaklı ya da ayaksız makas. (Bk. ansikl. böl.)
—Marangl. Eklemli ya da hidrolik iki uzun koldan oluşan ve düşme kapakları yatay konumda tutmaya olanak veren bir tüı menteşe. (Makas, her iki kolunun ucunda bulunan ayaklardan birini kapağa, öbürünü dolap çatkısına vidalayarak tespil edilir. Stoplama düzeneği kapağın konumuna göre ayarlanır.)
—Matbaac. Kâğıt tabakasını kenar tablasından alıp dönmekte olan merdanenin kıskaçlarına aktaran düzenek.
—Sirk. Bir akrobatın ya da bir kadın at cambazının bacaklarını bir makas gibi açıp kapayarak yaptığı atlama hareketi.
—Spor Makasın açılıp kapanmasına benzeyen bacak hareketi. Makas yüksek ve uzun atlamada, jimnastikte [kulplu beygir], güreşte, catch’de ve bazı yüzme stillerinde kullanılır.
—Tekst. Elle dokuma sırasında, peluşların ve ipek-kadifelerin havını kesmede kullanılan ve çok keskin bir lamayla donatılmış demir bir yataktan oluşan takım. || Makas makinesi, yünlü kumaşları ve kimi kez de pamuklu dokumaları makaslamaya yarayan makine. (Makas makinesi, yüksek hızda dönen, helisel çelik bıçaklarla donatılmış bir ya da iki silindir içerir.)
—Tüt. Puro makası, puroların ucunu kesmeye yarayan aygıt.
—Zool. Eklembacaklılarda, sonunda bir kıskaç bulunan eklenti. (Önayaklı kabuklularda kıskaç iki parmaktan oluşur: sondan bir önceki eklemin ya da propod'un devamı olan hareketsiz bir parmak; son boğumdan oluşan hareketli bir parmak.)
—ANSİKL. Al. tak. Makaslar, tenekecilikte, sac ve çinko işlemeciliğinde, kazancılıkta tek elle kullanılır. Çitleri ve bordür bitkilerini aynı hizada biçmeye yarayan bahçıvan makasları ile biraz kalın metal telleri kesmek için kullanılan takımlar iki elle çalıştırılır Makaslar kartonculuk ve ciltçilik gibi diğer meslek dallarında da kullanılır; bir tezgâha bağlanarak kullanılan bu makaslara giyotin ya da keski adı verilir.
—Bahç. Bahçıvan makasları, uzunluklarının dörtte üçünde yer alan bir eksen çevresinde hareket eden iki koldan oluşur, iki koldan birinin ucunda içbükey, diğerinin ucunda dışbükey birer ağız vardır; yalnız içbükey ağız kesicidir, diğeri kesme sırasında dalı tutmaya yarar. Onun için keserken daima kesici ağız öteki ağza göre dalın dibine daha yakın tutulmalıdır. Bağlarda kullanılan budama makaslarının havalı sistemle çalışanları da vardır.
—Dy. Makas iki yaslanma rayından oluşan bir makas şasisinden meydana gelir; bu yaslanma rayları arasında iki makas dili ya da iğnesi salınır Makas dilleri, dilin yaslanma raylarının birine ya da diğerine yanaşmasına bağlı olarak, kursu sırasında tekerleklerin budeniyle kılavuzlanan vagona almaşık olarak gerekli doğrultuyu vermeyi sağlar.
Makas dilleri hareketleri sırasında şasiyi taşıyan traverslere tespit edilmiş yataklar üzerinde kayar. Bu diller ara çubuğu adı verilen çubuklarla birbirine bağlıdır. Küçük açık modern makaslarda diller mafsallı değil esnektir. Bu diller bir manevra levyesi ile yerinden çalıştırılabileceği gibi manevra çubukları ya da telleriyle uzaktaki bir kumanda masasından ya da postasından da hareket ettirilebilir; ayrıca elektrikle kumanda edilen diller de vardır. Bir kumanda masasında ya da kendi arasında birbirine bağlayan kimi koşullar kilitleme düzenekleri ve kombinatörlerle gerçekleştirilir.
Dilin herhangi bir nedenle aralık kalması, dingil tekerlek budenlerinin aynı anda makas dili ile yaslanma rayı arasına girmesine ve dolayısıyla taşıtın raydan çıkmasına neden olur Bu, makasın kötü kullanımından doğabilecek en büyük tehlikelerden biridir. Böyle bir durumu önlemek için trenlerin geçişi sırasında makas dillerini sabit bir konumda tutmaya olanak veren bir kilitleme düzeneğinden yararlanılır. Bunun yanı sıra, dillerin konumu makas kontrol aygıt'ı adı verilen bir aygıtla da denetlenir. Bu aygıt, makas dilleri yaslanma rayına tam olarak yapışmadığı ve kilitlenmediği sürece makasa giriş izni veren işaretlerin açılmasını önler.
Kimi durumlarda taşıtların geçişi sırasında dillerin yerinden oynamasını önleyen özel pedallar kullanılır.
iki yollu bir makas, dingil tekerleklerinden birinin, öbür tekerleğin üzerinde yuvarlandığı rayı aşmasına olanak veren bir kruvazman ile son bulur.
Tek bir yoldan iki ya da üç yola giriş sağlayan makaslara iki ya da üç yollu makas adı verilir. Makas bir kruvazman çıkışında da yer aldığında “birbirine geçişli basit ya da çift kruvazman” oluşturur.
Her türlü koşulda çalıştırılabilen makasa basit makas denir. Bir anayol ile birle- şerek ikinci bir anayol oluşturan makasa "çatallanma makası” ya da "İngiliz makası" adı verilir; tek bir yoldan, aynı doğrultuda iki yol oluşturan makasa dedublöman makası denir. Yolu sapma yapmadan düz olarak devam eden makaslara normal makas, yolu eğri olan makaslara da eğri makas adı verilir; oluşturduğu iki yeni yol, anayolun her iki yanında simetrik olarak yer alan makasa simetrik makas denir. Makasa iğneden giren bir taşıtın sağa ya da sola sapmasına göre makas sağ ya da sol makas adını alır.
Bir makasın açısı, gerek ondalık değer, gerek kesir biçiminde (örneğin 0,111 ya da 1/9) gösterilen teğetiyle ayırt edilir.
Bir makasın açısı küçüldükçe sapan yolda makası geçerken uygulanan sınır hız artar.
—inş. ve Dülg. Ahşap, metal ya da betonarme, biçim değiştirmez üçgen bir çatkı öğesi olan makas, en yalın biçimiyle, yatay bir gergi ya da taban kirişi içinde birleşen eğik iki makas kirişinden oluşur. Gergiye gelen yükü azaltmak ve makas kirişlerinin ucunu karşılamak için, makasa düşey bir çatı babası eklenir. Göğüslemeler, kalkık bir gergi (yalancı gergi), ayaklar ve destekler, geniş açıklı bir makasta eğilmeyi önlemek için konulan öğelerdir. Çatı makası aşıklar aracılığıyla mertekleri taşır; kimi durumlarda da yanlamalar doğrudan doğruya mertekleri oluşturur.
—Kâğ san. ve Ciltç. Sanayide kullanılan makaslarda sabit bir tabla ile bir volanla hareket ettirilen ve yanlamasına yer değiştiren kesici bir lama bulunur. Ayarlanabilir bir büteye dayanan kâğıt bir presle kesme işlemi süresince sabit olarak yerinde tutulur. Tek lamalı makaslar otomatik olarak çalışabilir ve önceden programlanarak kesim yapabilir. Bu makaslar kâğıtları tıraşlamaya, kusursuz bir biçimde gönyelemeye ve gerektiğinde daha küçük ebatlara ayırmaya yarar. Üç lamalı otomatik makaslar dergi, kitap vb. kenarlarını tıraşlamada kullanılır.
—Mak. san. Bir sac makası yatay ve sabit bir kesici lama ile düşey düzlemde hareket eden ve aşağı doğru inerken kesme bölgesinin bir kenardan diğer kenara değin yavaş yaVaş yer değiştirmesini sağlayacak biçimde hafifçe eğik olan diğer bir kesici lamadan oluşur. Bir bölümü tabla üzerine yatırılan kesilecek sac, kesici lamalar arasına sokulur; makas çalıştırıldığında, levha, kesilmeden önce tablaya doğru sıkışır ve hareketsizleşir. Bir elektrik motoruyla tahrik edilen büyük makaslar, kalınlığı birkaç milimetre olan çelik sacları birkaç metrelik bir en boyunca kesebilir.
Kaynak: Büyük Larousse
Makas Nedir?
