Edebiyat ve İstanbul (İstanbul Hakkında Yazılan Şiirler, Öyküler ve Yazılar)
Ziyaretçi
Dünyanın en güzel şehri
Sponsorlu Bağlantılar
Elbette,dünyada hem tarihiyle, hem coğrafi konumuyla hem de doğasıyla ‘güzel’ sıfatını hak eden bir çok şehir vardır.
Ama,tarihin,coğrafyanın ve tabiatın İstanbul’daki kadar güzel bir terkiple biraraya geldiği bir başka şehir gösterilemez.
Boğaziçi,denizin ve yeşilin yeryüzünü güzelleştirmek için yarıştığı muhteşem bir coğrafyadır.Dünyanın Altın Boynuz adıyla tanıdığı Haliç gibi nefis bir deniz kıvrımıyla ikiye bölünen Avrupa yakası, bir şehir için düşünülebilecek en güzel konumdur.
Tarih, İstanbul’un bu güzelliklerine adeta tabii bir uzantı gibi eklenmiş ayrı bir güzelliktir. Bizans, Ceneviz ve Osmanlı mimarları, elbirliğiyle İstanbul’u güzelleştirmek için çabalamışlardır. İstanbul’un güzelliğine yapılan katkılarda aslan payı, hiç kuşku yok ki Osmanlı’ya, özelde de mimarinin zirvesini teşkil eden büyük mimar Sinan’a aittir.
Grek metinlerinden bugüne
İstanbul’un güzelliğinde, sanatçıların, ediplerin, şairlerin payı da inkar edilemez. İstanbul için yazılmış şiirler, İstanbul’u yazan seyahatnameler, İstanbul’u anlatan hikayeler, romanlar da, tıpkı boğazdaki renk renk yalılar, İstanbul’un tepelerine serpilmiş büyük küçük camiler, sokak aralarına kondurulmuş çeşmeler, sebiller gibi İstanbul’un eşsiz güzelliğinin birer parçasıdır.
Grek metinleri, Bizans ve Osmanlı vekayileri, İstanbul’la ilgili en eski yazılı kaynaklardır. Grek metinlerinde, daha çok efsanevi bir anlatım vardır. Asıl konusu İstanbul olmayan bu metinlerde, tanrılar, tanrıçalar ve bir takım efsanevi varlıkların yolu kimi zaman İstanbul’a uğrar. İstanbul’un kuruluşuyla ilgili efsaneler bu metinlerdendir. Bu tür metinlerin bir çoğu, gerçek olaylardan yola çıkmışsa da zaman içinde insanlar tarafından süslenmiş, efsaneleştirilmişlerdir.
Seyyahların gözüyle
Başka ülkelerden gelen insanların meraklı anlatımlarını içeren seyahatnameler, tarihi metinler arasında en ilginç olanlarıdır. 12. Yüzyıl seyyahlarından Odon de Deuil Bizans dönemi İstanbul’unu en ayrıntılı şekilde anlatan yazarlardan biridir. Aynı yıllarda İstanbul’a gelen İspanyol Yahudisi Benjamin de şehrin zenginliklerini anlata anlata bitiremez. 1220 yılında, Kudüs’e giderken İstanbul’a uğrayan Rus Papazı Anton’un yazdıkları da, Bizans dönemiyle ilgili önemli bilgiler içerir. Anton, özellikle kiliseleri ve diğer dini mekanları ziyaret etmiş ve bunlarla ilgili ayrıntılı bilgiler vermiştir. 12. yüzyıl sonu ile 13. Yüzyıl başları, Doğu Akdeniz’de tutunmaya çalışan Haçlılar’ın, yolları üstündeki İstanbul’u adeta harabeye çevirdiği yıllardır. Frenk savaşçı Geoffroy de Villehardouin ve bir başka Haçlı yazar Robert de Claire, İstanbul’un o zamanki harap halini anlatan yazılı metinler bırakmışlardır.
Arap Seyyah Ebu’lfida ve İspanya Kralı tarafından Timur’a elçi olarak gönderilen Ruy Gonzales de Clavijo’nun seyahatnamelerinde de İstanbul’a ait bölümler geniş yer tutar. Ebu’l Fida ve Clavijo gibi Cristoforo Buondelmonti de İstanbul’u 15. Yüzyıl başında ziyaret etmiştir. Bizans’ın son yılları olan bu dönemde de İstanbul’un hali iç açıcı değildir.
İstanbul’dan gelip geçmiş seyyahların İstanbul hakkındaki izlenimleri hakkında, İBB Web Sitesi’nin ‘SEYYAHLARIN İSTANBUL’U’ bölümüne bakarak fikir edinmek mümkün.
Şairler ve İstanbul
İstanbul’un şiirimizde de önemli bir yeri vardır. İstanbul, belki de, üzerine en çok şiir yazılan dünya şehridir. Sayısız şair, mısralarında bu şehrin güzelliklerini terennüm etmiş, şiirleriyle İstanbul’u daha bir süslemiştir.
Başta İstanbul’un Fatih’i 2. Mehmed Han olmak üzere divan şairlerimiz onun her köşesine çiçekler gibi beyitler düşerek, İstanbul’un rengini Boğaziçi’nin erguvanları gibi açmışlardır. Takdir edileceği gibi, İstanbul şiirlerinin zirvesinde, Lale Devri’ni ölümsüzleştiren büyük Şair Nedim vardır.
Nedim, sadece “Bu şehr-i Stambul ki bi misl ü behadır/Bir sengine yekpare acem mülkü fedadır” mısralarıyla değil, Sa’dâbâd’ı, Göksu’yu, Küçüksu’yu ve güzel İstanbul’un şipşirin mevkilerini bütün canlılığıyla yüzyıllar öncesinden bugüne taşıyan bir çok gazeli, kasidesi ve şarkısıyla tam bir İstanbul şairidir.
Ve Yahya Kemal
Divan Şairleri ile 20. Yüzyıl şairlerinin arasında duran şairimiz Yahya Kemal Beyatlı da İstanbul’un taşına toprağına, her köşesine meftun büyük bir İstanbul şairidir. “Sade bir semtini sevmek bile bir ömre bedel” mısraının sahibi Yahya Kemal, şiirlerinde İstanbul’u semt semt, sokak sokak nakşetmiştir.
Sanatını daha çok bir ‘mesele’yi, bir ‘dava’yı dillendirmek üzere icra eden İstiklal Marşı şairimiz Mehmed Akif Ersoy’un şiirlerinde, sokak sokak İstanbul vardır. İstanbul’u anlatmak gibi bir hedefi olmasa da, Akif’in şiirleri, İstanbul’u en çok anlatan şiirlerden sayılabilir.
Son devir şairleri arasında, neredeyse bütün şiirleri buram buram İstanbul kokan Necip Fazıl Kısakürek’in müstesna bir mevkii vardır. “Ruhumu eritip de kalıpta dondurmuşlar/Onu İstanbul diye toprağa kondurmuşlar” mısraları, Necip Fazıl’ındır.
“İstanbul’u düşünüyorum gözlerim kapalı” ya da “Urumeli Hisarı’na oturmuşum/Oturmuş da bir türkü tutturmuşum” mısraları hemen aklımıza gelen Orhan Veli de iflah olmaz bir İstanbul şairidir.
Türkiye’de yaşayan, ya da İstanbul’u gören hiçbir şairin, bu şehrin güzelliğine yakalanmaması mümkün değildir. Bedri Rahmi Eyüboğlu’ndan Nazım Hikmet’e, Ziya Osman Saba’dan Behçet Necatigil’e, Sezai Karakoç’tan Cemal Süreya’ya bir çok şairimiz, İstanbul’un güzelliğine şiirleriyle eşlik etmişlerdir.
İstanbul, bugün de ‘şiir gibi bir şehir’ olarak, şiirle yaşamaya, şiirlerde yaşamaya devam etmektedir.
Nesirde de şiir gibi
İstanbul, sadece şiirimizde değil,nesrimizde de şiir gibi’dir.
Edebiyatımızda neredeyse yegane türün şiir olduğu dönemlerde, resmi belgelerden, seyahatname ve hatırat kitaplarından başka tanık bulmamız güçtür.
Gördüğü her şehri, her kasabayı, kendisinden önce ve sonra görülmemiş şipşirin bir üslupla adeta yeniden kuran Evliya Çelebi, İstanbul denilince ilk akla gelen müelliflerden biridir.
İstanbul’un edebiyat metinlerinde yaygın olarak yer aldığı dönem, gazetelerin, mecmuaların çıktığı, roman, tiyatro, hikaye gibi türlerin çokça yazılmaya başlandığı, kısacası, nesir’in bir yazma şekli olarak daha çok kabul gördüğü 19. Yüzyılda başlar. Özellikle 19. Yüzyılın ikinci yarısında, doğrudan İstanbul’u konu almasa bile, İstanbul’u mekan olarak içeren sayısız edebiyat ürünü meydana getirilmiştir.
Bu yazarlar arasında Ahmet Rasim’in özel bir yeri vardır. Bir bakıma, şiirde Yahya Kemal neyse, nesirde Ahmet Rasim odur. Bir farkla ki, Yahya Kemal şiirlerinde İstanbul’u tabir caizse idealize ederken, Ahmet Rasim alabildiğine realisttir. Ne gördüyse, ne yaşadıysa, ne yaşanıyorsa onu yazar. Bunu yaparken, son derece renkli, zengin bir üslup kullanır. Yahya Kemal’in ‘baktığı’ bir çok şeye bakmayı ihmal etmişse de, İstanbul’u en çok yazan yazarlarımızdan biridir, Ahmet Rasim.
Tepeden tırnağa İstanbullu bir yazar olan Refik Halit Karay’ın, doğrudan doğruya İstanbul’u konu alan müstakil yazıları çok azdır. Ancak, Refik Halit’in yazılarının çoğunda mekan, İstanbul’dur.
Refik Halit’i okurken, en siyasi makalelerde, en ‘entipüften’ konu başlıkları altında, İstanbul’u görürsünüz. Bu yüzden, edebiyatın İstanbul’la ilişkisinden sözederken, Refik Halit Karay’ın ihmal edilmesi düşünülemez.
Ahmet Vefik Paşa, Ebuzziya Tevfik, Musahipzade Celal, Rauf Yekta, Rıza Tevfik, Reşat Ekrem Koçu gibi yazarlar, bu bağlamda adı anılması gereken yazarlarımızdan birkaçıdır.
Yine, daha çok bu dönemdeki ‘kayıtlar’dan günümüze ulaşan Orta Oyunu, Karagöz, Tuluat diyalogları, mizah edebiyatımızın kıymetli ürünleridir.
Ve Cumhuriyet
Cumhuriyet döneminde devletin merkezi Ankara olunca, İstanbul’da da bir çok yazar yüzünü Ankara’ya çevirmiştir. Yine de bu durum, İstanbul’un edebiyattaki yerine halel getirmemiştir. Çünkü İstanbul, sanatçının ruhuna, dünyadaki bütün şehirlerden daha çok hitap etmektedir.
Türk hikayeciliğinin başta gelen isimlerinden olan Sait Faik (Abasıyanık), İstanbul’u en çok yazan ediplerimizden biridir. Ahmet Rasim’le Yahya Kemal arasında yaptığımız karşılaştırmaya benzer bir karşılaştırmayı, Orhan Veli ile Sait Faik arasında yapmak mümkündür. Sait Faik’in hikayelerindeki İstanbul, Orhan Veli’nin şiirindeki İstanbul’un bir benzeridir. Haldun Taner de, İstanbul’u çokça yazan hikayecilerden biri olarak anılabilir.
Peyami Safa, Halit Ziya Uşaklıgil, Ahmet Hamdi Tanpınar gibi romancılarımız da, İstanbul’u eserlerinde yaşatan ustalarımızdan birkaçıdır. Özellikle “Fatih Harbiye” romanı, Cumhuriyet sonrasında İstanbul’da vaki olan hayat tarzlarını Peyami Safa hassasiyetiyle ele alan büyük bir eserdir. Tanpınar’ın ‘Huzur’u, ‘Saatleri Ayarlama Enstitüsü’, İstanbul’da yaşanmış –veya yaşandığı varsayılan- büyük romanlardır.
Bu ve benzeri romanlardaki ‘İstanbul’ zaman zaman buruk, zaman zaman sıcak bir nostalji hissine sebep olurken, mesela Attila İlhan’ın romanlarındaki İstanbul (şiirlerindeki İstanbul’un tersine) neredeyse ‘kirli’ bir İstanbul’dur. Yani, İstanbul’u güzellikleriyle ya da ‘trajedi’siyle ele alan sanatçılarımız olduğu gibi, İstanbul’un ‘kir’ini görmeye, hatta onu büyütmeye çalışan sanatçılarımız da eksik değildir.
İstanbul farkı
Bir açıdan bakıldığında, sanat ve edebiyatın İstanbul’un güzelliğine ekleyebileceğimiz, İstanbul’u daha da güzelleştiren bir unsur olduğunu söyleyebiliriz. Bir başka açıdan baktığımızda da, İstanbul’un sanata ve edebiyata çok şeyler verdiği görülecektir. İstanbul’da geçen bir hadise ile, Türkiye’nin başka yerlerinde geçen bir hadise arasında daha baştan bir tür ‘klas’ farkı vardır. Türkiye’nin en tanınmış romancılarından Yaşar Kemal’in yazdığı romanlar arasında mekanı İstanbul olanların (mesela ‘Kuşlar da Gitti’nin) diğer romanlarına nazaran daha ‘şehirli’ olmak zorunda kaldığı gözden kaçmayacaktır.
Bu sayfalarda, İstanbul’u değişik formlarda yazan bütün ediplerimizin bir listesini sunmamızın, hele hele onların herbirinin eserleri hakkında değerlendirmeler yapmamızın imkanı olmadığı mutlaka takdir edilecektir.
İstanbul, yazıla yazıla bitirilebilecek bir şehir değildir. Bütün hayatını İstanbul’a adayan (Yahya Kemal gibi) sanatçılar bile, İstanbul’da yazılacak çok şeyler bırakarak bu âlemden göçüp gitmiştir. İstanbul, günümüz yazarlarının eserlerinde de, şiir olarak, hikaye olarak, roman veya deneme olarak varolmaya devam etmektedir.
Mustafa Kutlu’dan Orhan Pamuk’a, Salah Birsel’den Murat Belge’ye ve Mustafa Armağan’a kadar, isimlerini burada sıralamamıza imkan olmayan bir çok edip ve şairimiz, dünyanın en güzel şehrinin güzelliklerini eserlerine yansıtmışlar, bir bakıma, İstanbul’dan aldıklarını eserleriyle İstanbul’a vermeye çalışmışlardır.
Son düzenleyen Baturalp; 31 Ekim 2016 12:49
Sebep: başlık ve sayfa düzeni
