Hiyeroglif Yazısı

İdeografik yazı ve anlamlar

İdeogram ya da ideografik yazıda kelimenin harfleri gösterilmeden doğrudan doğruya fikri ifade eden işaret olarak tanımlanmakta olup, kısaca Çince, Japonca gibi bazı yaşayan dillerdeki veya eski Mısır dili gibi bazı ölü dillerdeki, harflerin (fonogramların, sesi temsil eden işaretlerin) bulunmadığı yazı sistemlerinde kullanılan, bir sözcüğü veya bir fikri temsil eden grafik semboldür.Terim Yunanca'da fikir anlamındaki idea (ἰδέα )sözcüğü ile yazmak anlamındaki grafo (γράφω) sözcüğünden türetilmiştir.

Günümüzde aynı anlama gelmek üzere logogram terimi de kullanılmaktadır. Bu yüzden günümüzde ideogramların bulunduğu yazı sistemlerine logografik yazı sistemleri adı verilmektedir. İdeogram zaman zaman piktogram ile karıştırılır. Her ikisinde de resmetme yoluyla temsil etme sözkonusuysa da piktogram daha ziyade somut bir şeyi temsil eden bir semboldür.

Hiyeroglif

Yunanca "kutsal oyma" de­mektir; Mısır dilinde "tanrının sözleri" deyi­minin çevirisidir. Özellikle Mısır anıtlarında rastlanan ve tümü resimlerden oluşan bu yazı çok uzun süre çözülemediği için araştırmacı­lar arasında büyük bir merak konusuydu.
1799'da Nil deltasında, Rosetta (günümüz­de Reşit) yakınında bulunan bir bazalt levha hiyerogliflerin gizinin çözülmesine ışık tuttu. Londra'daki British Museum'da sergilenen ve Rosetta Taşı olarak adlandırılan bu levha İÖ 196'dan kalmaydı. Taşın üzerindeki yazıtta aynı metin Mısır hiyeroglifi, demotik yazı adı verilen daha basit bir Mısır yazısı ve Yunan yazısı olmak üzere üç ayrı yazıyla yazılmıştı. 1822'de Fransız tarihçi ve dilbilimci Jean François Champollion, hiyeroglif yazısını bü­tünüyle çözmeyi başararak hiyerogliflerin Yu­nan alfabesindeki karşılıklarının bir listesini çıkardı. Onun bu buluşundan sonra daha birçok yazıt okunabilmiş; Eski Mısırlılar'ın yaşayışları ve geleneklerine ilişkin birçok bilgi edinilmiştir.

Mısır hiyeroglif yazısı bilinen en eski yazı­lardan biridir ve bazı yazıtlar İÖ 3000 öncele­rine kadar gider. Mısırlılar başlangıçta çok basit bir resimyazı kullanıyorlardı. Her resim bir nesneyi simgeliyordu. Örneğin tam çem­ber Güneş'in, yarım çember Ay'ın, dalgalı çizgiler suyun, ok ve yaylı bir adam askerin simgesiydi.

Resimyazı olarak adlandırılan bu simgeler aslında gözle görülebilen nesneler ve hareket­ler içindi. Oysa hiyeroglif yazısında resimler gözle görülemeyen nesneleri ve düşünceleri belirtmek için de kullanılmaktaydı. Örneğin, çember Güneş'i simgelediği gibi "gün" kavra­mı için de kullanılabiliyordu. Kavramları da anlatabilen bu resimyazıya ideografik yazı ya da "düşünce yazısı" dendi.Bundan sonraki aşama, resimlerin konuşu­lan dilin seslerini belirlemek üzere kullanılmasıydı. Buna da sesyazı denmektedir. Bun­lar yazının gelişmesinde büyük bir aşamadır. Mısırlılar bildikleri her sözcüğü bu simgelerle yazabiliyorlardı. Sesyazı simgeleri giderek ge­lişti ve harflerden oluşan bir çeşit alfabeye dönüştü.

Mısırlılar hem eski simgeleri, hem de yeni­lerini kullandıklarından çoğu zaman aynı ya­zıtta resimyazı, ideografik yazı ve sesyazı bir arada kullanıldı. Bunun sonucunda hiyeroglif yalnızca rahipler ile yazıcılar gibi öğrenim görmüş az sayıda kişinin kullanabildiği olduk­ça karmaşık bir yazı olarak kaldı.
Başlangıçta Mısır hiyeroglif yazısı tapınak­larda, mezar ve anıtlarda kullanılmaktaydı. Simgeler kazılarak ya da boyanarak yapılıyor­du. Bu işi yapan sanatçılar da çoğu zaman gereğinden çok ayrıntılı bir yazı yazıyorlardı. Oysa sonraları papirüs adlı sazdan bir çeşit parşömen kâğıdının yapılması sonucunda hiyeroglif yazı sanatı büyük bir değişime uğradı. Daha çabuk yazılması gereken resmi ve özel mektuplarda da bu simgeleri kullanma olanağı doğdu. Hiyeroglif giderek günlük yazıların yazılmasında kullanı­labilecek kadar sadeleştirildi.

Öteki eski uygarlıklar da resimyazı ya da hiyeroglif kullanmışlardır. Hindistan'daki İn­dus uygarlığı ile Anadolu ve Suriye'deki Hititler'in yazılarına da hiyeroglif denir. Çin yazısının bir tür hiyerogliften türetildiği düşü­nülmektedir. Amerika'daki Mayalar ve Aztekler de hiyeroglif kullanmışlardı..

Hiyeroglif

İlk Çağ'da Mısır'da kullanılan resimyazısına Yunanlıların verdiği ve "kutsal yazı" anlamına gelen ad. Mısırlılar bu yazıyla yalnız somut varlıkları değil, soyut düşünceleri de açıklayabiliyorlardı. Hiyerogriflerin sayısı 700'den fazladır. Hiyeroglif yazısı Mısır'da İ.Ö. 4. binden İ.S. 4. yüzyıla kadar kullanıldı. İlk kez 1822 yılında Jean-François Champollion bu yazıları okumada ilk adımı attı ve hiyerogliflerin okuma anahtarını buldu. Mısırlılardan başka Aztekler ve bazı eski Kızılderili kavimleri de hiyeroglif yazısı kullanmışlardır.

MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi

Hiyeroglif denen şey...
Her hiyeroglif, belli bir nesnenin resmi olduğu bariz bir sembolden ibaret; su, bir kol, kova, kuş, tüy, patates cipsi… Patates cipsi olan aslında güneş. Bu resimler, Çincedeki gibi tamamen belirsiz hale gelmemiş, ayrıca yine Uzakdoğu harflerindeki gibi ufacık bir ayrıntıyı değiştirirseniz anlamı da değişmiyor. Bir kuşu taşa oyarken, kağıda çizdiğiniz kadar ayrıntı kullanamayacağınızı düşünürseniz gayet mantıklı.
Mısırlılar, bir dili olan en eski kültürlerden biriydi ve hiyeroglif de onların ilk yazı sistemiydi. Hiyeroglif, Yunancada hieros (kutsal) ve glyphikos (oyuntu) kelimelerinin birleştirilmesiyle oluşturulmuş bir tamlama ve ilk yazıtlar için gayet uygun bir isim.
Mısırlıların alfabelerine verdikleri isim ise kabaca bir şekilde “medu netjer” şeklinde okunuyor ve “Tanrı’nın sözleri” anlamına geliyor. Şık dursa da kocaman taş devri tabletlerine yazmanın en pratik çözüm olmadığı fark edilince, günlük işler için bir de “hiyeratik” adlı yeni bir sistem geliştirilmiş. Hiyeroglif, resmî yazışmalarda kullanılmaya devam ederken, daha hızlı yazmak için geliştirilen hiyeratik, birer resim olan harfleri daha basitleştirip sembolleştirerek yazmayı ve okumayı kolaylaştırıyormuş. Yazmak ve okumak Mısır halkı için normal bir olay olmaya başladıkça, hiyeratik’in daha da basitleştirilmiş hali olan “demotik” ortaya çıkmış. Bu formları kullanarak papirüse yazı yazmak oldukça kolaymış, hiyeroglif ise kullanımı seyrekleşmesine rağmen ortadan kaybolmamış.
Bugün Kawm Al-ahmar, o zamanlar Hierakonpolis denen şehirde 1890’da bulunan Narmer tabletinin tarihinin M.Ö. 3000 yıllarına kadar gittiği tahmin ediliyor ve bulunan en eski hiyeroglif yazı da uzunca süre bu tabletteydi. 1998’de Alman bir kazı ekibi, antik Abydos kentinde M.Ö. 3400 yılına ait kireç bir tablet buldular. Yine de Narmer, hala bu tarihi yazının en önemli belgelerinden. En önemli belge ise Rosetta taşı. Hem hiyeroglif hem de demonik formları kullanılarak hazırlanmış, 1799’da Kahire’nin 200 kilometre kuzeyinde, Napolyon’un duvar yıkan askerleri tarafından tesadüfen bulunmuş 760 kilo ağırlığındaki bu granit tabletin üzerinde, aynı metnin Antik Yunanca hali de yazılıydı.

Rosetta Diski

Antik Yunanca, oldukça iyi bilinen bir dil olmasına rağmen tablet bir süre çözülemedi. 1822’de Jean François Champollion, tabletteki metinde bazı harflerin daire içine alındığını fark etti ve bunların özel isim olabileceğinden yola çıkarak Kleopatra ve Ptolemaios adlarını çözdü, böylece hiyerogliflerin okunmasına dair önemli bir adım attı.
Bu taştan ilham alan Rosetta Diski ve Rosetta Projesi, Türkçe ve Osmanlıca da dahil, dünyadaki en önemli 1000 dilin ileriki binyıllarda unutulmaması ve bir daha çeviri yaparken karınların bu kadar ağrımaması için hayata geçirilmiş bizce çok dahiyane bir fikir.
İncil’deki yaratılış bölümünün bu 1000 dilde çevirisinin yer alacağı avuç içine sığacak büyüklükteki disk, yüzyıllar sonra 1000 kere büyüten bir mercekle bakıldığında muhtemelen ortadan kaybolmuş bir çok dil hakkında önemli bilgiler verecek. Uzaya bile giden diskin, üzerindeki bilgileri 2000 yıl saklaması planlanmış.
Hiyeroglifin kullanılmasına İskender’in Mısır’ı fethi ve Roma dönemlerinde devam edilmiş. Başta “gerçek Mısırlılar”ı ülkelerine gelen yabancılardan ayırmak için dili gittikçe zorlaştırmak gibi bir eğilim oluşmuş ancak zamanla hiyerogliflerin içine Yunanca girmeye başlamış. Mısırlıların dillerine ve yazıtlarına olan saygısı, Romalı yazarların ve bilim adamlarının da hiyerogliflere saygı duymasına yol açmış. Ancak bu saygı sonucu gelen dokunulmazlık, sistemin bozulmadan günümüze gelmesini sağlamasına değil, bu yazı sistemine olan ilginin azalmasına ve kimse öğrenmediği için zamanla yok olmasına yol açmış. M.S. 4. yüzyılda, hiyeroglifleri okuyabilen Mısırlıların sayısı bir avuçmuş sadece. 391 yılında Roma imparatoru 1. Theodosius’un Hıristiyan kiliseleri dışında tüm kutsal yerleri kapatması ile bu dili bilenler tamamen ortadan kalkmış. 16. ve 17. yüzyılda Johannes Goropius Becanus ve Athanasius Kircher, hiyeroglifleri çözmek için o zamana kadarki en kapsamlı ve en geniş bütçeli çalışmaları yapmışlar. Ellerindeki tek bilgi kaynağı hayal güçleri olduğu için sonuç kocaman bir sıfır olarak kalmış. Rosetta taşına kadar da bu durum böyle sürmüş.
Peki Mısır’a gittiniz, bir piramit, bir mezar taşı, tablet ya da çömlek keşfettiniz. Yeni bir piramit keşfetme ihtimaliniz epey az olsa da bu durumda hiyeroglif nasıl okunur bilmeniz büyük fayda sağlayacaktır. Hiyeroglif okumaya kalksanız bilmeniz gerekenler nedir? Öncelikle sıralar ve sütunlar halinde yazılır, aralarda boşluk bırakılmaz, sağdan sola veya soldan sağa okunabilir. İnsan ya da hayvan şekillerinin başlarını takip etmek gerekir, başlar her zaman satırın başına dönüktür, yani bir kuşun kafası sağa bakıyorsa o metin sağdan sola okunmalıdır.
Hiyeroglif, tek sesli fonetik karakterlerden ve iki ya da üç sesli harflerden oluşur. Ayrıca bir kelimeyi simgeleyen “logograf” adlı harfler de vardır. Konuşma dilinde olmasına rağmen hiyerogliflerde sesli harf neredeyse hiç kullanılmaz. Örneğin, “mesela” yerine “msl” yazılıdır. “Örneğin” yerine ise “rnğn” yazılmaz, çünkü kelimeler sesli harfle başlıyorsa o sesli harf de yazılır. Bir de yazılacak kelime sesli harfler kullanılmayınca başka bir kelime ile karışıyorsa.
Hiyeroglifleri yazanlar ve okuyanlar daha küçük birer çocukken sırf bu iş için yıllarca eğitilirlermiş. Kız çocukların yazı yazmasına izin verilmezmiş. Yazı yazmayı bilenler büyük bir saygı görürler, şereflerine heykelleri yapılır, evlerin duvarlarına resimleri çizilirmiş.