TSUNAMİ FELAKETİNİN DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ
Güney Asya’da 26 Aralık 2004'te meydana gelen son 40 yılın en büyüğü, 1900 yılından bu yana en büyük beşinci olan 9 büyüklüğündeki deprem ve ardından meydana gelen tsunami, 220 binin üzerinde kişinin ölümüyle sonuçlanan bir felakete sebep oldu. Yeraltındaki büyük levhaların hareketi sonucu oluşan 1000 kilometrekarelik kırılmalar ve kıtaların yer değiştirmesinin yarattığı büyük enerji, okyanuslarda meydana gelen çok büyük enerjiyle birleşip tsunamileri neden oldu. Tsunamiler, Güney Asya ülkelerinden Endonezya, Sri Lanka, Hindistan, Malezya, Tayland, Bangladeş, Myanmar, Maldiv Adaları ve Seyşel Adaları’nı hatta 5 bin km uzaklıktaki bir Afrika ülkesi olan Somali sahillerini bile vurdu.
Japoncada liman dalgası anlamına gelen “tsunami” sözcüğü, dünya dillerine, 15 Haziran 1896'da Japonya'da yaşanan ve 21000 kişinin hayatını kaybettiği Büyük Meiji Tsunamisi'nden sonra girmiştir.
Tsunamiyi anlayabilmek için öncelikle, tsunamiyi rüzgarın oluşturduğu dalgalardan ve gel-gitlerden ayırabilmek çok önemlidir. Okyanus yüzeyinden esen rüzgarlar nispeten küçük dalgaları kabartarak, denizin üst tabakasıyla sınırlı bir akıntı oluştururlar. Örneğin; tüple dalan dalgıçlar durgun suya ulaşabilecekleri kadar derinliğe rahatça inebilirler. Şiddetli fırtınaların da 30 metre ve üzeri dalgaları olabilir, ama bunlar da derin suları harekete geçirmezler. Ayrıca normal rüzgar dalgasının hızı yaklaşık 20 km/saat kadarken, tsunami dalgasının özelliği yaklaşık 750-800 km/saat hız yapmasıdır. Gel-gitler ise gün boyunca yeryüzünü iki defa süpürüp geçer, -tıpkı tsunamiler gibi- deniz dibine ulaşacak akıntılar üretebilirler. Ama hakiki gel-git dalgalarından farklı olarak, tsunami dalgalarının kaynağı Ay ve Güneş'in çekim kuvveti değildir.
Tsunami, okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem, volkanik patlamalar ve bunlara bağlı taban çökmesi, su altındaki plakaların kaymaları gibi tektonik olaylar veya meteor etkisi sonucu denize geçen enerji nedeniyle oluşan uzun periyotlu deniz dalgasını temsil eder. Okyanus tabanı hızla yer değiştirdiğinde üstündeki bütün su kütlesi bundan etkilenir. Tabanda olanlar üstteki su yüzeyine yansır ve 5000-6000 m. derinliğe kadar olan su kütlesinin tamamı dalga hareketine katılır. Birbirini izleyen kabarma ve çökme 10.000 km2 kadar alanı kaplayabilir.
Açık Denizlerdeki Tsunamiler Etkisizdir
Açık okyanusta, tsunami çoğu kişinin düşündüğü gibi büyük bir su duvarı değildir; yüksekliği çoğunlukla 1 m'den azdır, dalga uzunluğu ise 1000 km.’ye yakındır. Buradan anlaşıldığı gibi, dalga yüzeyi hafif eğimlidir, (1 km başına 1 cm). Bu dalgalar, derin ve açık okyanus bölgelerinde, saatte 500 ile 800 km arasında değişen büyük bir hızla gitmesine rağmen fark edilmez, normal yüzey dalgalarınca maskelenir. Dalganın hızını daha iyi anlamak için Boing 747 uçağı ile yarışabilecek hızda olduğunu söyleyebiliriz. Açıklardan geçmekte olan bir tsunami, herhangi bir gemi tarafından farkedilmeyecektir bile.
Kıyıya 100.000 Ton Su Bırakan Tsunamiler
Çalışmalar tsunaminin tek bir dalgadan ziyade, havuza atılan taş misali merkezleri bir olan dalga serilerinden ibaret olduğunu göstermiştir. Birbirini takip eden iki dalga arasındaki uzaklık 500-650 km uzunluğunda olabilir. Böylece tsunami birkaç saat içinde okyanusu geçebilir. Tsunaminin büyük enerjisi ancak sahile yaklaştığında ortaya çıkar. Kalın su kolonunda dağılan enerji, gittikçe kısalan kolonda yoğunlaşmış olur ve yüzeydeki dalga yüksekliğinde hızlı bir artış görülür. Okyanus açıklarında 60 cm’den az yükseklikteki dalgalar, daha sığ sulara yaklaştıkça hızlarını kaybeder, dalgalar arası mesafe kısalır ve dalgalar üst üste binen dalgalar bir su duvarı oluşturarak tsunamiyi yaratır. Çoğu kez 15 m, nadir durumlarda ise 30 m’yi aşan bu devasa dalgalar, hızla vurdukları kumsala karşı çok büyük bir güç kullanırlar, ciddi zarar verirler ve çok fazla hayat kaybına neden olurlar.
Tsunami, kıyı şeridi boyunca her bir metre için, hayal etmesi zor olan yıkıcı bir güçle 100.000 tondan fazla su bırakır. (1993 yılının Temmuz ayında Japonya’da gerçekleşen ve tarihte en büyük bilinen tsunami, deniz seviyesinden 30 m yükseklikteydi.) Çoğunlukla tsunaminin yaklaştığının ilk işareti büyük bir su duvarı değil, denizin ani olarak çekilmesidir.
Tarihteki Büyük Tsunamiler
Depremle oluşan dev deniz dalgalarının tarih boyunca kaydedilmiş en büyükleri şöyle sıralanıyor:
Japonların ''tsunami'', Çinlilerin ''hungtao'' dediği dev deprem dalgasının bilinen en eskisi MS 21 Temmuz 365'te doğu Akdeniz'de meydana gelen, Mısır'ın İskenderiye kentinde binlerce insanı öldüren deniz depremi dalgasıdır.
1 Kasım 1775'te Portekiz'in başkenti Büyük Lizbon Depremi ile yıkıldı. Atlas Okyanusu dalgası Portekiz, İspanya ve Fas kıyılarını 6 metre yüksekliğinde süpürdü.
27 Ağustos 1883: Endonezya-Krakatao Yanardağı patladı, Java ile Sumatra kıyılarını süpüren tsunami, 36 bin insanı öldürdü. Yanardağın patlaması o denli şiddetliydi ki dünya gök kubbeleri uzun geceler kızıl lav külleriyle ışıldadı.
15 Haziran 1896: ''Sankriku Tsunamisi'' Japonya'yı vurdu. Dini bayram için toplanan kitlenin üzerine 23 metre yüksekliğinde çöken dev tsunami 26 bin insanı öldürdü..
17 Aralık 1896: ABD'de California-Santa Barbara Deniz Seddi'ni tsunami yıktı; ana cadde dalga altında kaldı.
31 Ocak 1906: Büyük Okyanus'un deprem dalgası, Kolombiya'da Tumaco kentinin bir kısmını, Ekvador-Rioverde ile Kolombiya-Mikay arasında kıyıdaki tüm evleri yıktı; 1500 ölü.
1 Nisan 1946: Alaska Kuzey Burnu Deniz Feneri'ni 5 kişilik personeliyle yutan tsunami, Hilo-Hawaii'ye yürüyerek 159 insanı öldürdü.
22 Mayıs 1960: 11 metre yüksekliğindeki tsunami, Şili'de 1000, Hawaii'de 61 can aldı. Öyle ki dev dalga Pasifik'in öte yakalarına yürüyerek Filipinler ve Japonya-Okinava Adası'nı sarstı.
28 Mart 1964: ABD-Alaska'da ''Paskalya Hayırlı Cuma'' tsunamisi: Üç köy haritadan silindi; 107 ölü ve Oregon ve California'da da 15 ölü.
16 Ağustos 1976: Pasifik tsunamisi Filipinler Moro Körfezi'nde 5 bin can aldı.
17 Temmuz 1998: Papua-Yeni Gine'nin kuzeyinde oluşan yer sarsıntısı dalgası 2313 insanı öldürdü, 7 köy yok olurken, binlerce insan evsiz kaldı.
26 Aralık 2004: Güneydoğu Asya'yı 6 ülkede vuran 8.9 büyüklüğündeki deprem ve dev dalgası, 156 binden fazla insanı öldürdü.
