Kubilay Han

(d. 1215 - ö. 18 Şubat 1294, Hanbalık [bugün Pekin])
Moğol kağanı.

Cengiz Han’ın torunu ve Hulagu’nun kardeşidir. Çin’i ele geçirerek Güney Rusya’ daki Altın Orda Devleti’nden İran’daki İlhanlIlara ve Moğolların geleneksel göçebe yaşam biçimini sürdürdükleri Asya steplerinden Çin’e kadar uzanan topraklara hükmetmiştir.

Kubilay Han, Cengiz’in en gözde karısından olma dört oğlunun en küçüğü Toluy’un (Tuluy) dördüncü oğluydu. Moğol İmparatorluğu’nun genişlemesinde ve güçlenmesinde önemli rol oynamaya 35 yaşını geçtiği 1251’de başladı. O sırada ağabeyi Möngke (Mengü) Han, amcası Ögedey’in planladığı, Song hanedanı yönetimindeki Çin’in fethini tamamlamaya ve İran’ı egemenliği altına almaya karar vermişti. İran’ın fethi kardeşi Hulagu’ya verilirken, Kubilay da tam yetkiyle Çin işleriyle görevlendirildi.

Çince okuma ve yazmayı hiçbir zaman öğrenmemekle birlikte Çin düşüncesinin üstünlüğünü kavradığı anlaşılan Kubilay’ın çevresinde Konfüçyüsçülerden olaşan güvenilir bir danışman grubu bulunuyordu. Yönetim anlayışının biçimlenmesinde ve hükümdar ile tebası arasında kaçınılmaz karşılıklı bağımlılığı kavramasında önemli rol oynayan bu çevre, aynı zamanda insancıllığa ve yüce gönüllülüğe yatkın kişiliğini daha da pekiştirdi. Böylece Wei Irmağı vadisinde (bugün Shaanxi yönetim bölgesinde) kendisine verilen topraklar üzerinde yetkin bir yönetim kurdu. Askeri eğitimde komutanlarını yenilen düşmana hoşgörü anlayışıyla yetiştirmeye büyük önem verdi. Bu, ele geçirilen kentlerde kitle kıyımına girişmenin hâlâ geçerli bir yöntem olduğu Orta Asya koşullarında uygar bir davranış olarak büyük bir ilerlemeydi.

Kubilay bir Day krallığı olan Nanzhao’ya boyun eğdirerek Çin sınırına dayandıktan sonra harekâtın komutanlığını Uriyangka- day’a bıraktı. 1257’de doğrudan savaşın yönetimini üstlenen Möngke’nin ölümü (1259) sırasında bir kenti kuşatma altında tutuyordu. Ama devlet işlerine bakmak üzere geride bırakılan en küçük kardeşi Ankboğa’nın kendini kağan seçtirmeyi planladığını duyunca, Song hanedanıyla ateşkes anlaşması yaparak Nisan 1260’ta Moğolistan’ın güneydoğusundaki Kaiping’e (ya da Shangdu) ulaştı. Burada toplanan kurultayda oybirliğiyle Möngke’nin yerine kağan seçildi (5 Mayıs). On gün sonra Çince bir bildiriyle tahta çıkışını ilan etti. Bu karan tanımayan Arıkboğa bazı güçlü yandaşlanyla birlikte Karakurum’da ayrı bir kurultay toplayarak kendini kağan seçtirdi. Sonradan Kubilay’ın hizmetinde bulunan Venedikli gezgin Marco Polo’nun Kubilay’ı Cengiz Han’ın meşru ardılı olarak belirtmesine karşın, bu meşruiyetin temeli kuşkuludur. Ölüm döşeğindeki Cengiz Han’ın küçük Kubilay’ı geleceğin kağanı olarak gösterdiği konusunda Moğol kayıtlarına geçen öykünün, Kubilay’ın tahtı zorla ele geçirişine meşru bir zemin hazırlamak için sonradan uydurulduğu anlaşılmaktadır.

Kubilay 1264’te Arık Boğa’yı yenilgiye uğratarak egemenliğini tanımak zorunda bıraktı. Arık Boğa iki yıl sonra öldü. Ama aile içi çekişme Kubilay’ın hükümdarlığı süresince devam etti. Eski bozkır yaşam biçiminin terk edilmesine ve Çin merkezli yabancı bir kültürün kabul edilmesine tepki duyan çevreler Kubilay’a cephe aldılar. Bu muhalefetin başına Cengiz’in doğrudan vârisi olarak gösterdiği Ögedey’in torunlarından Kaydu’nun geçmesiyle bölünme daha ciddi boyuta ulaştı. Taht Ögedey’in soyundan kardeşi Toluy’un soyuna 1250’de bir darbeyle geçmişti. Kaydu Kubilay’a duyduğu düşmanlıktan hiçbir zaman vazgeçmedi ve 1301’de ölünceye değin asıl Moğolistan topraklarının ve Türkistan’ın hakimi olarak kaldı.

Kaydu’yla girişilen savaşın yol açtığı kopma, Kubilay’ın Çin uygarlığıyla bütünleşerek göçebe dünyasına sırt çevirmesinin bir ürünüydü. Cengiz Han aile kavgalarına her zaman eğilimli olan Moğolları sert ve acımasız yönetimiyle tek hedef altında birleştirmeyi başarmıştı. Oysa Kubilay, güçlü olmakla birlikte artık bozkır aristokrasisini etkili biçimde denetleyemiyordu.
Kubilay’ın sağladığı en önemli başarı, Tang hanedanının yıkılmasından sonra bölünmüş olan Çin’de birliği yeniden kurmak oldu. Daha 1260’ta Çin geleneklerine uygun olarak tahta geçişiyle başlayan bir yıl sistemi oluşturdu ve Song hanedanının dağılmasından sekiz yıl önce (1271) Yuan adıyla kendi hanedanını ilan etti. Ögedey’in Kuzey Moğolistan’da kısa süre başkent olarak kullandığı Karakurum’da hiçbir zaman kalmayarak, Dadu (Büyük Başkent) ya da Hanbalık olarak bilinen bugünkü Pekin’i başkent edindi.

Çin’deki Song topraklarının bütünüyle ele geçirilmesi yıllar aldı. Kuzeyde egemenlik sürerek güney bölgesini kâğıt üzerinde Song hanedanına bırakma eğiliminde olan Kubilay, gönderdiği elçilere kötü davranılması üzerine çökmekte olan Song rejimine kesin bir darbe indirmek gerektiği sonucuna vardı. Askeri harekât 1267’de yeniden başladı. Çok sayıda Song komutanı Moğolların safına geçti. Kubilay’ın komutanlarından Bayan 1276’da çocuk yaştaki Song imparatorunu tutsak etti. Hanedana bağlı son kuvvetlerin direnişi de 1279’da kırıldı.

Bütün Çin’in Moğollann eline geçmesiyle birlikte, güney ve doğudaki Moğol fetihleri gelişebileceği son sınırlara ulaştı. Ama Çin’e yeniden saygınlık kazandırma çabası içinde olan Kubilay, çok az yarar sağlayan bir dizi zor ve masraflı savaşa girişti. Birmanya (bugün Myanmar), Çinhindi’ndeki Annam ve Çampa, Cava ve Japonya gibi çevre krallıkları vergi ödemeye ve Moğol egemenliğini tanımaya zorladı. Moğol orduları bu seferlerde bazen ağır yenilgilerle karşılaştı. Özellikle 1274 ve 1281’de Japonya’yı istila etmek üzere gönderilen donanmalar Japon direnişinin yanı sıra kötü deniz koşullarının da üstesinden gelemeyerek hemen hemen bütünüyle yok oldu.

Alman bazı yenilgilere ve yüksek giderlere karşın Kubilay’ın sürdürdüğü yayılma savaşları, ancak onun ölümünden sonra sona erdi. Marco Polo, Kubilay’ın Japonya’yı buradaki zenginliğe ilişkin haberlerin etkisinde kaldığı için ele geçirmek istediğini öne sürer. Bununla birlikte yayılma politikasının temelde Çin’i bir kez daha dünyanın merkezi olarak kabul ettirme amacına yönelik olduğu söylenebilir.

Kubilay Han devlet yönetiminin alt kademelerinde Çinli memurları kullanırken önemli görevlere yabancıları getirdi. Ayrıca Çin nüfusunun dört sınıfa ayrılmasına dayanan bir “milliyetler politikası” geliştirdi. Bu sistemin en tepesinde, geçimleri için ayrılmış büyük malikânelerde Çinli köylüleri çalıştıran, her türlü vergiden bağışık, ayrıcalıklı askeri bir kast oluşturan ve sayıları birkaç yüz bin kişiyi bulan Moğollar bulunuyordu. Moğolların müttefiki durumunda olan Orta Asya kökenli topluluklar, özel statülü semu ren sınıfını oluşturuyordu. Yüksek düzeyde devlet görevlerini elinde tutan bu sınıfın dış dünyayla yaygın ilişkileri ve ayrıcalıklı konumu yeni tipte bir tüccartefeci kesimin doğmasına yol açtı. Moğollar gibi semu ren’lerin de vergi bağışıklığı, resmî posta yollarından ve hizmetlerden öncelikle yararlanma gibi hakları vardı. Kuzey Çin’de yaşayan kameriler ile Song uyruğundaki manzVlerin (güneyli barbarlar) oluşturduğu üçüncü ve dördüncü sınıflar nüfusun büyük çoğunluğunu kapsıyordu.

Öbür Moğol hükümdarları gibi Kubilay da dine çok düşkündü. Bu nedenle bütün dinlere hoşgörü gösterdi, özellikle de Tibet Budacılığına önemli ayrıcalıklar tanıdı. Ama Tibet lamalarına geniş yetkiler verilmesi, yerel Budacı mezhepleri güçlendiren yaygın bir hoşnutsuzluk yarattı. Ekonomik alanda sağlanan canlılığa karşın, tüccarların ağır sömürüşü nedeniyle Çin halkı giderek yoksullaştı. Öte yandan Çin’in eski yönetim sisteminden bir ölçüde uzaklaşılması bazı sorunlar doğurdu. Çin aydınlarının kamu hizmeti ve sorumluluğunun dışında tutulması, niteliksiz ve serüvenci kişilerin yüksek görevlere ulaşabilmesine yol açtı. Kubilay gibi yetenekli bir hükümdar bile yıllarca ikiyüzlü yabancı mali danışmanlarının soygunundan habersiz kaldı. Kubilay’ın desteklediği savurgan politikalar ve daha sonraki Moğol imparatorlarının mali beceriksizliği, 14. yüzyılda hanedanı yıkan ekonomik bunalıma ve bunu izleyen ayaklanmalara zemin hazırladı.

Kubilay, daha çok Marco Polo’nun verdiği bilgilerden dolayı, kâğıt para kullanımını başlatan kişi olarak tanınır. Oysa Çin’de, kâğıt para Song döneminde de kullanılmaktaydı. Kubilay’ın getirdiği yenilik kâğıt parayı tek geçerli değişim aracı durumuna getirmesiydi. Song döneminin sonuna doğru aşın kâğıt para basımı enflasyona yol açmıştı. Kubilay döneminde artan ticareti destekleyecek madeni parayı basmak için yeterli bakırın olmaması, kâğıt para kullanımına bir düzen getirilmesini zorunlu kıldı.

Moğol siyasal geleneğinde din ve devletin eşit düzeyde güç ve saygınlığa sahip olmasını öngören “ikili ilke” Kubilay’a ve danışmanı Tibet büyük laması Phagspa’ya mal edilir. Bu sistem Moğolistan’ın sonraki tarihinin çeşitli dönemlerinde de uygulama alanı bulmuştur. Örneğin, Moğolistan’ın Çin’den bağımsızlığını kazandığı 1911’de ilan edilen teokratik monarşinin anayasası “ikili ilke”ye dayanıyordu.

Kubilay’ın kişiliğini değerlendirmek güçtür. Bu konuda en doğrudan kaynak olan Marco Polo’nun anıları, ciddi bir değerlendirmeden çok, bir methiye havası taşır. Marco Polo Kubilay’ı ideal bir evrensel hükümdar olarak görür ve öyle tanıtır. Bununla birlikte, onun insani zaaflarını, özellikle şölenlere ve avlanmaya olan aşın düşkünlüğünü, karmaşık
cinsel yaşamını, zaman zaman başvurduğu acımasız yöntemleri ve emrindekileri gereği gibi denetleyemediğini gözden kaçırmaz.

Kubilay’ın siyasal yaşamının ilginçliği, sonuçta başarısızlığa uğrayan iki ayrı uygarlığı kaynaştırma girişimidir. Zamanla geleneksel tipte bir Çin imparatoruna dönüşen Kubilay, Çin’in sorunlarına gömülerek Moğol anayurdundan koptu ve bozkırda kalan rakip Moğol önderleriyle savaşa tutuşmak zorunda kaldı. Yönetimi süresince Çin ve kuşkusuz ayrıcalıklı Moğollar parlak bir refah dönemi yaşadı. Ardıllarının da benimsediği, ama aynı beceriyle yürütemediği politikaları, Çin’deki Moğollann toplumsal bir dayanaktan yoksun kalarak yalnızlaşmasına yol açtı. Hanedanın çöküşüyle birlikte Moğollar bozkırlarına geri döndüler ve bir daha kendi yerel sınırlarının dışında önemli bir rol oynayamadılar.