Montreux Sözleşmesi

20 Temmuz 1936

Çanakkale ve İstanbul boğazlarının Lozan Antlaşmasıyla belirlenmiş statüsünü Türkiye lehine değiştiren ve Türkiye, Avustralya, Bulgaristan, Fransa, İngiltere, Japonya, Romanya, SSCB, Yugoslavya ve Yunanistan arasında imzalanan uluslararası antlaşma (20 Temmuz 1936). 2 Mayıs 1938’de İtalya tarafından da imzalanmıştır.

Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) kapsamındaki Boğazlar Sözleşmesi Türkiye’nin egemenlik haklarım kısıtlayıcı bazı hükümler içeriyordu. Türkiye o dönemde kabul etmek durumunda kaldığı bu hükümlerin değiştirilmesini istiyor, bu amaçla uygun bir ortamın oluşmasını bekliyordu. Böyle bir ortam 1930’larm ortalarında doğdu: Flitler Almanyası ve Mussolini İtalyası’nın Ortadoğu ve Akdeniz’de etkili olma çabaları, Lozan’ın iki karşıt devleti İngiltere ve Türkiye’yi birbirine yaklaştırdı.
Türk hükümeti, İngiltere’nin Akdeniz’de aleyhine bozulan dengeyi yeniden kurmak amacıyla Ankara’ya yaklaşmak istediğini saptayarak, 11 Nisan 1936’da Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olan devletlere birer nota verdi. Notada, Boğazlar’m silahtan arındırılmasını ve Boğazlar’dan geçişi denetleyecek uluslararası bir komisyonun kurulmasını öngören sözleşme hükümlerinin değiştirilmesini istedi.

İtalya dışındaki bütün taraf devletler bu notaya olumlu yanıt verdiler. Türkiye’nin değişiklik isteklerinin görüşülmesi amacıyla 22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montreux kentinde bir konferans düzenlendi. Konferansta Türkiye’nin tezine karşılık SSCB’yle İngiltere de birer tez sundu. SSCB Türkiye’ nin Boğazlar’ı silahlandırmasını kabul ediyor, Karadeniz’de kıyısı olmayan devletlere ait savaş gemilerinin Karadeniz’e sokulmasına Türkiye’nin engel olmasını istiyordu. İngiltere ise Karadeniz’de kıyısı olsun ya da olmasın bütün devletler için tonaj sınırlaması getirilmesini talep ediyordu. Bu iki görüş konferansta yoğun tartışmalara yol açtı. Türkiye SSCB ve Ingiltere’nin tezlerini uzlaştırmaya yönelik bir tutum izledi.

İki ay süren görüşmeler sonunda imzalanan Montreux Sözleşmesi’yle, Türkiye’nin yapılmasını istediği önemli değişiklikler gerçekleşti: Boğazlar’m askerden arındırılmasına ilişkin hükümlerin yanı sıra Uluslararası Boğazlar Komisyonu da kaldırıldı. Bölgenin güvenliği tümüyle Türkiye’ye bırakıldı.

Sözleşmeye göre, barış zamanında ya da Türkiye’nin taraf olmadığı bir savaş durumunda ticaret gemilerinin Boğazlar’dan serbest geçiş hakkı olacaktı. Türkiye’nin taraf olduğu bir savaşta ise, Türkiye savaş halinde olmadığı devletlere ait ticaret gemilerine belirli koşullar altında serbest geçiş hakkı tanıyacaktı. Yapılan hizmet dışında herhangi bir ödeme söz konusu olmadığı gibi kılavuz alma da isteğe bağlı tutulmuştu. Savaş gemileri konusunda ise şu hükümler uygulanacaktı: Barış zamanında, Karadeniz’de kıyısı olmayan devletlere ait transit geçiş halindeki savaş gemilerinin sayısı 9’u, toplam tonajı da 15.000 tonilatoyu geçmeyecekti. Bu devletlerin Karadeniz’de en çok 21 gün süreyle bulundurabilecekleri savaş gemilerinin toplam tonajı da 30.000 tonilatoyu aşmayacaktı. Ayrıca bu devletler geçiş öncesinde Türkiye’ye duyuruda bulunacak, 10.000 tonilatodan büyük savaş gemilerini, denizaltılarım ve uçak gemilerini ise Karadeniz’e geçiremeyeceklerdi. Boğaz limanlarına dostluk ziyareti yapacak gemiler tonaj hesabına katılmayacaktı.

Karadeniz’de kıyısı bulunan devletlere ait gemiler için ise barış zamanında sayı ve tonaj sınırlaması getirilmiyordu. Ama bu gemiler teker teker ve refakatlerinde en çok iki destroyer ile birlikte Boğazlar’dan geçebileceklerdi. Bu devletler Karadeniz dışında yaptırdıkları ya da satın aldıkları denizaltıları ise, önceden duyurmak koşuluyla, gündüz ve yüzeyden olmak üzere serbestçe Boğazlar’dan geçirebileceklerdi. Uçak gemilerini Boğazlar’dan geçirme yasağı ise bu devletlere de uygulanıyordu.
Sözleşmeyle, Türkiye’nin katıldığı bir savaş durumunda savaş gemilerinin Boğazlar’ dan geçişi tümüyle Türkiye’nin yetkisine bırakılıyor, Türkiye’nin katılmadığı bir savaş durumunda ise savaşçı devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasaklanıyordu. Son olarak, Türkiye savaş durumunda olmasa bile kendisini pek yakın bir savaş tehdidi altında sayarsa, savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi konusunda yetkili kılınıyordu. Ama bu gerekçeyle alman önlemler Milletler Cemiyeti’nin üçte iki çoğunluğunun uygun bulmaması halinde kaldırılacaktı.

Montreux Boğazlar Sözleşmesi’nin yürürlük süresi 20 yıldı. Ama bu sürenin bitiminden en az iki yıl önce, taraflardan hiçbiri fesih istemezse, sözleşme kendiliğinden yürürlükte kalacaktı. Nitekim yürürlük süresi 1956’da sona erdiği halde, feshi istenmediği için, sözleşme günümüzde de yürürlüktedir.